'Ben je ook kwaad?' Dat was de veelzeggende eerste vraag die Nederlands kandidaat-premier Frans Timmermans vorige week kreeg toen hij in Utrecht in gesprek ging met de Amerikaanse Senator Bernie Sanders. 'Ja,' antwoorde Timmermans. 'Ik ben kwaad. Ik ben kwaad omdat we geconfronteerd worden met een wereldwijde klimaatcrisis die de allerzwaksten in onze samenleving hard zal treffen. En vandaag horen we van de rechterzijde, die zich sterk afzetten tegen het klimaatbeleid, dat ze dat doen omdat ze bezorgd zijn over die allerzwaksten. Dat is hypocriet.'

Timmermans heeft gelijk. Ook ik ben kwaad over de manier waarop het Europese klimaatbeleid vandaag wordt aangevallen. En bezorgd, dat ook, over de tweespalt die wordt gecreëerd in onze samenleving. Op de manier waarop partijen klimaatbeleid aangrijpen om mensen bang te maken en tegelijk die angst gebruiken als een excuus om zelf niets te doen.

Het doet me heel erg denken aan de quote van de Franse politicus Alexandre Auguste Ledru-Rollin. 'Daar gaan mijn mensen. Ik moet uitzoeken waar ze heen gaan, zodat ik hen kan leiden.' Dat is exact wat er vandaag gebeurt wanneer partijen, politici en zelfs ministers pleiten voor 'een haalbaar en betaalbaar klimaatbeleid'. Niet alleen gaat het voorbij aan het belangrijkste prerogatief van de politiek, namelijk het tonen van leiderschap om het dagelijkse leven van de bevolking beter te maken, het is ook een leugen.

VERWARMEN MET EEN BARBECUE

Toen Europa vorig jaar in de nasleep van de oorlog in Oekraïne meegesleurd werd in een energiecrisis, zagen we twee dingen gebeuren. Eerst en vooral probeerden gezinnen, uit angst voor de aankomende energiefactuur, zo weinig mogelijk energie te verbruiken. De verwarming ging niet alleen een graadje lager, voor veel gezinnen ging de verwarming gewoon uit. Ze rilden een koude winter door, vaak in slecht geïsoleerde woningen, of zochten naar andere – zeer ongezonde – manieren om hun woning te verwarmen. Ik herinner me het verhaal van de moeder en dochter die stierven aan een CO-vergiftiging omdat ze binnen een barbecue hadden aangestoken om het huis toch een klein beetje op te warmen. Als beleidsmaker moeten dat soort drama's je doen huiveren.

Ik herinner me het verhaal van de moeder en dochter die stierven aan een CO-vergiftiging omdat ze binnen verwarmden met een barbecue.

Tegelijk werden overheden in de hele Europese Unie gedwongen om geld uit te trekken voor maatregelen die de energierekening moesten temperen. Het resultaat was dat er massaal veel geld gepompt werd in btw-verlagingen en subsidies voor fossiele brandstoffen. Die maatregelen waren nodig. We helpen niemand vooruit door de energiefactuur te laten ontsporen en energie onbetaalbaar te maken voor gezinnen in de middenklasse, lagere middenklasse en gezinnen in armoede. Maar ze hebben ook een averechts effect. Want we helpen ook niemand vooruit door diezelfde gezinnen te veroordelen tot het verwarmen met fossiele brandstoffen waarvan de prijs kunstmatig omlaag geduwd wordt. Zo duw je mensen alleen verder in de shit, alleen duurt het langer voor dat duidelijk wordt.

Een jaar later klopt de Europese Unie zich – voorzichtig – op de borst. Ja, we zijn de winter relatief goed doorgekomen. Ja, we zijn erin geslaagd om in snel tempo onze aanvoer van energie te diversifiëren. Ja, de voorraden voor de komende winter zijn aangevuld en we investeren – eindelijk – meer dan ooit in duurzame energie. Allemaal goed nieuws, maar daar blijft het bij.

FOSSIELE SUBSIDIEKRAAN VLOEIT RIJKELIJK

Want er is heel veel niet gebeurd. Eén van de kerndiscussies uit de vorige winter was de broodnodige hervorming van de energiemarkt. De liberalisering van de energiemarkt heeft gefaald. Ze heeft amper investeringen in duurzame energieproductie gestimuleerd. Ze heeft enkel het dogma dat de markt de oplossing kan brengen in stand gehouden. Maar net dat dogma drijft de energieprijzen voor consumenten vandaag verder de hoogte in. En het biedt ons geen enkele zekerheid dat iedereen toegang krijgt tot propere en betaalbare energie.

In België geeft de overheid jaarlijks zo'n 20 miljard euro aan fossiele subsidies.

Integendeel, overheden en financiële instellingen pompen nog steeds massaal veel geld in subsidies voor fossiele brandstoffen. In Nederland geeft de overheid jaarlijks zo'n 46 miljard euro uit aan fossiele subsidies. In ons land gaat het dan weer over zo'n 20 miljard euro. Een veelvoud van wat we investeren in hernieuwbare energie. Elk jaar opnieuw. 2,4 miljard voor tankkaarten en bedrijfswagens, 601 miljoen euro aan accijnsverlagingen voor bedrijven, tot 800 miljoen voor de luchtvaart, en ga zo maar door. 'Ja, maar dat geld wordt toch ook gebruikt voor sociale tarieven?' hoor ik u denken. Dat klopt. Dat is zelfs verdedigbaar. Maar het gaat om een peuleschil van het totale bedrag. Amper 0,008 procent van die 20 miljard gaat naar de strijd tegen energiearmoede.

MONSTERWINSTEN VOOR DE BIG OIL

De fossiele subsidies zijn het voorbeeld van dom beleid, maar nog wraakroepender is de rol die de Big Oil vandaag speelt. Decennialang hebben de grote fossiele brandstofbedrijven er alles aan gedaan om de gevolgen van klimaatverandering te minimaliseren en hun eigen aandeel daarin weg te cijferen. Dat was lang voor fake news een begrip werd in het publieke en maatschappelijke debat.

Vandaag kunnen zelfs die bedrijven dat narratief niet volhouden, al betekent dat niet dat ze het roer radicaal hebben omgegooid. Op hetzelfde moment dat gezinnen in heel Europa in de knoei zaten met hun energiefactuur, boekten die bedrijven monsterwinsten op de kap van gewone burgers. 115 miljard dollar in 2022. Dat is 3.646 dollar winst per seconde. Verschillende Europese lidstaten kwamen met een overwinstbelasting op de proppen. Maar die schoot tekort. Een belasting van 25 tot 30 procent op dergelijke gigantische overwinsten is veel te laag. We hadden ze eigenlijk bijna volledig weg moeten belasten. Dat had ons meer investeringsruimte gegeven voor duurzame alternatieven of het had ons op z'n minst de begrotingsput helpen dichten waar diezelfde bedrijven ons hebben ingeduwd.

HOLD-UP VAN EXXONMOBIL, BP EN SHELL

Maar daar stopt het helaas niet. Vandaag toont de fossiele industrie elke dag opnieuw dat ze helemaal niet wakker ligt van het algemeen belang of het klimaat. Exxonmobil was de eerste om de Europese Commissie voor de rechter te slepen uit protest tegen de overwinstbelasting in de energiesector. Datzelfde Exxonmobil pompte vorige week 60 miljard euro in het verwerven van een concurerend schaliegasbedrijf in de Verenigde Staten. Hun grootste aquisitie sinds 1999. Of wat te denken van BP, het bedrijf dat eerder dit jaar haar investeringen in olie- en gasvelden met 8 miljard verhoogde, terwijl ze haar doelstelling om tegen 2030 40 procent minder olie op te pompen verlaagde naar 25 procent. De winsten die die bedrijven boeken gaan dus niet naar investeringen in oplossingen. Daarvan getuigt ook het Nederlandse Shell. Amper 8 procent van hun totale investeringsportefeuille gaat naar investeringen in duurzame energie. Het brute kortetermijndenken van de fossiele industrie, enkel gericht op de belangen van hun aandeelhouders, is niets minder dan een hold-up, die overheden en gezinnen in de hele Europese Unie het mes op de keel zet.

Hoe kunnen we verwachten ooit het klimaatprobleem op te lossen terwijl we zelf geld blijven pompen in de aanjagers ervan?

Die fossiele subsidiekraan moet dicht. If not now, then when?Hoe kunnen we verwachten ooit het klimaatprobleem op te lossen terwijl we zelf geld blijven pompen in de aanjagers ervan? Het is terecht één van de speerpunten van Timmermans' campagne voor de Nederlandse verkiezingen. Maar het zou nog beter zijn als we die subsidiekraan op het Europese niveau kunnen dichtdraaien. Tegelijk moeten energiebedrijven hun investeringen in duurzame energieproductie écht massief opschalen. En als ze dat niet uit eigen beweging doen, dan moeten we hen daartoe verplichten. Individuele landen staan misschien machteloos tegenover dergelijke larger-than-life bedrijven, maar als we in Europa de krachten bundelen, dan kunnen we de zaken écht in beweging zetten.

COLLECTIEF VOORUIT IS DE ENIGE OPLOSSING

Even terug naar ons eigen beleid. De fossiele subsidiekraan dichtdraaien, kan alleen maar als we gezinnen de garantie bieden dat hun energiefactuur betaalbaar zal zijn. Niemand ligt wakker van 'propere energie' als die op het einde van de maand de rekening niet kan betalen of het huis niet kan verwarmen.

De beste manier om dat te garanderen, is investeren in energiezuinige woningen. Net daar knelt vandaag het schoentje. Het Vlaamse klimaatbeleid geeft geld aan wie al geld heeft. Het heeft miljoenen over om mensen die 40.000 euro kunnen betalen voor een elektrische wagen een cadeautje van 5.000 euro toe te stoppen. Wie dat geld niet heeft, blijft verweesd achter. Dat zien we ook in het Vlaamse renovatiebeleid. Mensen die een energieverslindende woning kopen, verplichten om te renoveren, maakt het kopen van een eigen woning enkel onbereikbaarder als je er niet voor zorgt dat iedereen kan renoveren. Het huidige systeem van premies is onvoldoende. Voor heel wat Vlamingen, ook uit de middenklasse, blijft een grondige energitische renovatie van de woning onhaalbaar en onbetaalbaar.

De beste manier om het draagvlak voor klimaatbeleid te ondermijnen, is het individualiseren van de verantwoordelijkheid.

De beste manier om het draagvlak voor klimaatbeleid te ondermijnen, is het individualiseren van de verantwoordelijkheid. Zolang we het roer van dat beleid niet drastisch omgooien, verplichten we gezinnen te blijven stoken met fossiele brandstoffen, hun facturen dalen er niet door en hun woning wordt er niet energiezuiniger van. Wie vandaag de pauzeknop wil indrukken, moet er ook bij vertellen wat ze van plan is te doen voor diezelfde gezinnen als over 10 jaar duidelijk wordt dat dat beleid écht onhoudbaar is geworden. Het antwoord zal, vrees ik, zijn: 'Dat is jouw verantwoordelijkheid. Je had jouw huis maar moeten renoveren.'

Vandaag collectieve maatregelen nemen is de enige juiste oplossing. Zelf duurzame energie produceren, betekent lagere en stabielere energieprijzen. Massieve woningrenovatieprogramma's zijn de beste manier om én de uitstoot te doen dalen en sociale ongelijkheid aan te pakken. Zo helpen we de mensen echt vooruit. Dat zal heel wat inspanningen vragen van alle overheden, van Vlaanderen tot in Europa. Maar het kan. Alleen is het makkelijker om stemmen te halen door mensen schrik aan te jagen en niets te doen. Ja, dat maakt mij kwaad.

Bernie Sanders, Het is oké om kwaad te zijn op het kapitalisme, Bot Uitgevers, Leiden, 2023.

• Europa
• fossiele brandstoffen
• column