Toen ik door de hoofdredactie van Samenleving & Politiek werd gevraagd een artikel te schrijven over de term ‘cordon sanitaire’ en de werking of uitwerking ervan, wilde ik graag aan de slag. Immers, deze benaming – die neerkomt op het systematisch uitsluiten van een bepaalde partij in het openbaar bestuur – is sinds het gebruik ervan één van de meest succesvolle en hardnekkige frames in de Belgische politiek gebleken. Nu het cordon politiek gezien almaar meer onder druk staat, wordt het hoog tijd om de balans op te maken. Een Nederlandse blik op het Belgische cordon.

DE SEEFHOEK

Alvorens ik inga op de impact van het cordon sanitaire, eerst even een stukje geschiedenis. Om deze term te kunnen vatten, moeten we terug naar de gemeenteraadsverkiezingen van 1988, waarbij het – toen nog – Vlaams Blok in Antwerpen 17,7% van de stemmen behaalde. Net als andere West-Europese landen had België sinds de jaren 1960 te maken met grote groepen niet-westerse migranten die zich in de oude en kwetsbare volkswijken van steden hadden gevestigd. De Antwerpse Seefhoek was zo’n volkswijk, waar binnen enkele jaren twee werelden met elkaar botsten: die van de Sinjoren en ‘de buitenlanders’.

Een documentaire over de misstanden in de Antwerpse wijk, zoals sociale problemen, criminaliteit en onveiligheid, werd goed bekeken en was voor veel kiezers de aanleiding om een proteststem op Vlaams Blok uit te brengen. Het ging vooral om een signaal tegen de almachtige SP van toenmalig burgemeester Bob Cools, die werd verweten te weinig te hebben gedaan tegen de situatie in buurten zoals de Seefhoek. Niet alleen de tv-documentaire, maar ook de grote problemen in andere arbeidersbuurten in Vlaamse steden gaven voor kiezers de doorslag om op Vlaams Blok te stemmen.

DE SCHUTKRING VAN JOS GEYSELS

Het extremistische discours van partijkopstukken als Karel Dillen en Gerolf Annemans deerde deze kiezers niet. Maar het deerde SP en andere bestuurspartijen wel. Op aangeven van Jos Geysels (Agalev) werd een bestuurlijke schutkring opgeworpen tegen Vlaams Blok. Sociaaldemocraten, liberalen, groenen en christendemocraten, maar ook de gematigde Vlaams-nationalistische Volksunie, beloofden nooit en te nimmer bestuurlijk te zullen samenwerken met Vlaams Blok. Er werd voor getekend door de partijvoorzitters – met steun van de Franstalige zusterpartijen.

Door een verklaring op te stellen en te ondertekenen, was de institutionalisering van deze unieke Belgische politieke uitvinding een feit.

Door een verklaring op te stellen en te ondertekenen, was de institutionalisering van deze unieke Belgische politieke uitvinding een feit. Na een korte onderbreking ervan – de Volksunie blies het akkoord op, waarna ook de christendemocraten even uitstapten – werd die in 1991 nieuw leven ingeblazen. Dat gebeurde na de landelijke electorale doorbraak van Vlaams Blok bij de parlementsverkiezingen van 24 november 1991, een datum die we kennen als Zwarte Zondag. De beelden van kopstuk Filip Dewinter die zijn gele bokshandschoenen in de lucht steekt, zijn er nog exemplarisch voor.

HET IDEALE FRAME

De term ‘cordon sanitaire’ komt echter niet van Jos Geysels, maar van onderzoeksjournalist Hugo Gijsels. In een interview dat ik in 2017 met de groene politicus voor mijn boek Eigen Volk had, vertelde Geysels (Jos dus) nog steeds liever te spreken van een ‘schutkring’ maar de term ‘cordon sanitaire’ ook wel te omarmen. Dat is begrijpelijk, want na de introductie ervan is het cordon sanitaire, zoals gezegd, één van de meest succesvolle frames geweest in de Belgische politiek.

Maar wat is dan een frame? Volgens de Nederlandse framingexperte, Sarah Gagestein, is een frame ‘het gebruiken van specifieke taal om de juiste emoties en wereldbeelden aan te wakkeren, waardoor de boodschap aan overtuigingskracht wint’. En zeg nou zelf: ‘cordon sanitaire’ bekt toch veel lekkerder dan ‘schutkring’ of ‘ostracisme’?

De term werd algauw gebruikt door de tegenstanders van Vlaams Blok om hun punt te verduidelijken: het systematisch buitensluiten van die partij in alle bestuurlijke lagen van het land. Zowel de Vlaamse als Franstalige media namen de uitdrukking over en zo wist binnen korte tijd iedereen in België wat ermee werd bedoeld. Los daarvan hebben politici van Vlaams Blok (en later Vlaams Belang) zelf vaak gebruik gemaakt van de term, onder meer om schande te spreken over deze vorm van uitsluiting.

GEERT WILDERS EN HET CORDON

‘Wij worden overal buiten gehouden. Doorbreek het cordon!’, was vaak de boodschap van Vlaams Belangers als Filip Dewinter, Gerolf Annemans en Frank Vanhecke. In die zin is het ‘cordon sanitaire’ ook altijd ‘een goed frame’ geweest voor de partij, die zich sinds jaar en buitengesloten voelt. Het cordon verbindt ook de achterban en het ledenkader. Huidig partijvoorzitter Tom Van Grieken en kopstukken als Kamerlid Barbara Pas en Europarlementariër Tom Vandendriessche maken er mede daarom gebruik van, zij het dus wel andersom: dankzij ‘het cordon’ worden wij systematisch buitengesloten.

In Duitsland wordt niet gesproken van een ‘cordon sanitaire’ maar van een 'Brandmauer' – brandmuur – tegen de rechts-radicale AfD.

Ook heeft de benaming over de grens haar vlucht gekregen: in Nederland weet iedereen wat ermee wordt bedoeld. Zo sprak PVV-leider Geert Wilders in de jaren dat hij door VVD-premier Mark Rutte bestuurlijk buiten de deur werd gehouden met regelmaat van een ‘cordon sanitaire’ tegen zijn partij. Verder is de term in de Franse en Luxemburgse media ingeburgerd. In Duitsland wordt daarentegen niet gesproken van een ‘cordon sanitaire’ maar van een Brandmauer – brandmuur – tegen de rechts-radicale AfD. In tegenstelling tot de Belgen wilden de Duitsers niet zo ver gaan om hun schutkring ook contractueel vast te leggen.

WATER BIJ DE WIJN?

Toen ik mijn boek Eigen Volk schreef, dat verhaalt over de ontwikkeling van de rechts-radicale partijen in West-Europa vanaf 1980, deed ik uitgebreid onderzoek naar Vlaams Belang. Daarvoor sprak ik met huidige en gewezen politici van de Vlaamse partijen die het cordon sanitaire hebben ondertekend. Naast hen verleenden vrijwel alle Vlaams Belang-politici hun medewerking aan mijn boekproject. Dit lukte mij door geen oordeel te hebben en hen open maar kritisch tegemoet te treden.

Het viel tijdens de gesprekken op dat vrijwel niemand na al die jaren van standpunt was veranderd. De politici van de partijen die het document hadden ondertekend, vonden dat ‘het cordon werkt’ en de politici van de uitgesloten partij vonden óók dat het werkt, maar dan andersom. Als Nederlander verbaasde ik me soms over de standvastigheid die ik in de conversaties tegenkwam. Belgische politici staan immers bekend om hun goed uitgewerkte compromissen à la belge, die we bijvoorbeeld terugvinden in de staatshervormingen. Echter, op het punt van het cordon sanitaire zijn zij niet bereid om water bij de wijn te doen.

COLLABORATIE

Bij ons in Nederland werkt de formule tegenover rechts-radicale partijen echter anders. Na verkiezingswinst van zo’n partij mag die meeonderhandelen voor een nieuw bestuur en, als het lukt, wordt die opgenomen in een nieuw kabinet – zoals de LPF van wijlen Pim Fortuyn in 2002 – of komt er een vorm van samenwerking – zoals de parlementaire steun van de PVV aan het minderheidskabinet Rutte I in 2010. Hierna zien we wat er in de praktijk gebeurt. En aan het einde van de kabinetsrit mogen de kiezers de politiek erop afrekenen. Dezelfde formule wordt momenteel toegepast in de formatie na de PVV-monsterzege van 22 november vorig jaar.

In België liggen de verhoudingen echter anders, onder meer vanwege het Franstalige landsdeel, waar PS nog steeds oppermachtig is. Die partij schakelt Vlaams Belang graag aaneen met het in de Tweede Wereldoorlog collaborerende Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV). Naast kopstukken als Staf Declerq en Hendrik Elias, bezocht de toen nog piepjonge Karel Dillen – de latere oprichter van Vlaams Blok – bijeenkomsten van de eveneens collaborerende Nieuwe Orde. Voor PS en de andere Franstalige partijen is samenwerking met het huidige Vlaams Belang op federaal vlak een no pasarán.

‘LE BRUIT DES BOTTES’

Toegegeven, eigenlijk bestaat er een PS-allergie voor alles wat Vlaams-nationalistisch is. Niet voor niets sprak PS-politica Laurette Onkelinx over le bruit des bottes – ‘het geluid van de laarzen’ – toen de rechtse N-VA’er Theo Francken in 2014 staatssecretaris voor Asiel en Migratie werd. Over frames gesproken: in de Franstalige media worden Vlamingen vaak neergezet als rechts, hard en zakelijk. De bruine laarzen van Onkelinx werden natuurlijk ook opgepakt in Vlaanderen, maar bleven niet plakken en waren dus geen blijvend frame, zoals het cordon sanitaire dat wel is.

Over frames gesproken: in de Franstalige media worden Vlamingen vaak neergezet als rechts, hard en zakelijk.

Het trauma van de Tweede Wereldoorlog zit diep bij de Franstalige socialisten, maar wordt ook te pas en te onpas gebruikt om het cordon sanitaire te rechtvaardigen. Met het cordon in de hand is een federale coalitieregering van PS met N-VA nog altijd afgewend en kan Vlaams Belang worden weggehouden. In die zin zal het voor Bart De Wever na de verkiezingen van 9 juni weer lastig worden om het onmogelijke – samenwerking met PS – mogelijk te maken. Hij sorteert nu al voor op een zakenkabinet met PS dat op hoofdlijnen regeert.

HET CORDON DOORBREKEN?

Terug naar het gebruik van het frame ‘cordon sanitaire’, maar dan in het huidige politieke tijdsgewricht. Onder andere door het optreden van de Vivaldi-regering zien we in Vlaanderen dat teleurgestelde kiezers hun stem willen geven aan de Vlaams-nationalistische oppositie: Vlaams Belang en N-VA. Deze twee partijen halen in peilingen samen bijna de helft van de stemmen. Voorzichtig wordt reeds gefluisterd over het ‘doorbreken’ van het cordon sanitaire, zodat de Vlaams Belang-kiezers ‘eindelijk eens gehoord kunnen worden in het bestuur’. Mocht zoiets gebeuren, dan zal dat in een Vlaamse en niet in een federale regering zijn – verklaring: de anti-houding van de Franstaligen, uiteraard waar het gaat over federaal niveau.

Ik moet echter nog zien of er zoiets gebeurt. Bart De Wever gaf eind december in De Afspraak aan dat hij ‘zal garanderen’ dat hij niet met Vlaams Belang in een Vlaamse regering stapt als de voorzitters van CD&V en Open VLD ‘garanderen dat ze nooit nog met een Vlaamse minderheid gaan regeren op federaal vlak’. Hiermee laat hij zien dat hij bereid is om het cordon sanitaire te eerbiedigen. Tegelijkertijd heeft hij hiermee als grote Vlaamse partij wisselgeld in handen waarmee hij de twee kleinere centrumrechtse partijen CD&V en Open VLD straks onder druk kan zetten.

NIET JURIDISCH BINDEND

Kan het cordon sanitaire wel worden beslecht? Jazeker. Het akkoord uit 1989 is immers een intentieverklaring en niet juridisch bindend. Iedere partij die dat wil, kan met het Vlaams Belang in zee gaan. Vooralsnog is dat niet gebeurd, maar het zou zomaar eens wel kunnen gebeuren wanneer de formatie in Vlaanderen na de verkiezingen van 9 juni vastloopt en Vlaams Belang uitkomst kan bieden. Een scenario: de verleiding kan voor de top van CD&V groot zijn wanneer Tom van Grieken hen het minister-presidentschap aanbiedt.

Een scenario: de verleiding kan voor de top van CD&V groot zijn wanneer Tom van Grieken hen het minister-presidentschap aanbiedt.

Mocht het cordon worden doorbroken, dan is er – zoals we in Nederland zeggen – ‘nog geen man overboord’. In dat geval zal Vlaams Belang, een partij zonder enige bestuurlijke ervaring, moeten beginnen aan een totaal nieuwe fase in zijn bestaan. Bewindspersonen van die partij zullen faux pas en vuile handen maken, en hun kiezers zullen hen daar na vijf jaar op afrekenen. Zo werkt democratie, precies zoals we dat in Nederland (en in andere landen als Oostenrijk, Denemarken, Zwitserland, Italië, Zweden en Noorwegen) gewend zijn. Voor mij als België-watcher zou het interessant zijn om te zien hoe dat in België uitpakt.

VOORSPELLING

Tot slot wil ik nog een andere voorspelling doen: indien de schutkring tegen het Vlaams Belang wordt doorbroken, zal de term of het frame ‘cordon sanitaire’ nog lang blijven bestaan. Uiteraard in de Franstalige politiek en media, maar ook in de Vlaamse, en dan met name onder de mensen die er heimwee naar krijgen of die ervoor zullen pleiten ‘het cordon’ wederom van stal te halen. In die zin is de Belgische politiek nog lang niet van de uitdrukking ‘cordon sanitaire’ af.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 64 tot 67

• framing
• cordon sanitaire
• Vlaams Belang