'Syrië is een complexe internationale knoop, waar ook Iran en Rusland elkaar tegenwerken', zo vat professor Burhan Ghalioun, de eerste voorzitter van de Syrische politieke oppositie (SNC) en socioloog aan de Sorbonne Universiteit te Parijs, het treffend samen. Ik sprak hem vorig jaar in Istanbul. 'Het is een complex knoop omdat grote landen zoals Rusland, de VS, Iran, Turkije en Saoedi-Arabië er hun eigen belangen binnen brachten en elkaar goed in de gaten houden. De Syriërs zelf hebben nog maar weinig inbreng. De VS, de EU, Turkije en de oppositie willen een politieke oplossing via Genève, maar Rusland, Iran en het regime willen dat niet. En dus gaat de oorlog door'.

In Syrië heb je drie gebieden. Elk met een eigen machtsstructuur en dynamiek. Wel vindt er handel en smokkel plaats tussen de gebieden onderling. De drie gebieden zijn: het oppositiegebied in Idlib en Noord Aleppo, zo'n 11% van het grondgebied; het regimegebied, zo'n 63%; en het gebied in het noordoosten dat onder controle is van het Autonome Bestuur, zo'n 26%. Dat laatste gebied bezocht ik in het najaar van 2019 voor veldonderzoek.

HET OPPOSITIEGEBIED: IDLIB EN NOORD-ALEPPO

In dit gebied bevinden zich zo'n vier miljoen inwoners, waaronder ruim een miljoen interne Syrische vluchtelingen (IDP's) uit andere delen van Syrië, zoals Oost Ghouta, Oost Aleppo, en andere plekken. Met het laatste offensief in december 2019 kwam er een nieuwe exodus richting Turkse grens op gang van bijna 1 miljoen mensen. De grootste vluchtelingenstroom sinds het begin van de oorlog.

Het staakt-het-vuren tussen Rusland en Turkije in Idlib is kwetsbaar. In mei 2017 presenteerde Rusland in het Kazakse Astana het plan om vier de-escalatiezones in Syrië in te stellen. Rusland regelde een staakt-het-vuren op verschillende fronten, de oppositie tekende, waarna Rusland en het regime alsnog die zogenoemde de-escalatiezones één voor één aanvielen en innamen. Oppositiestrijders en activisten vluchtten naar Idlib en Noord Aleppo. En nu is Idlib zelf aan de beurt.

Maar hoe zit dat dan met terroristen in Idlib? Daar zijn verschillende militaire groepen actief, die ook onderling clashen:

• Hay'at Tahrir al-Sham (HTS), dat door Turkije en VS als terreurgroep gelabeld wordt. Zelf verklaart HTS dat het de banden met al-Qaida heeft verbroken. Maar daar bestaan twijfels over. Deze groep omvat ongeveer 12.000-15.000 mensen.
• National Liberation Front (NLF), door Turkije gesteunde rebellen. Dit zijn voormalige groepen van het Vrije Syrische Leger (VSL) of aan het VSL gelieerde groepen, en meer islamistische strijdgroepen zoals de Ahrar al-Sham alliantie. Dit front is ongeveer 40.000-50.000 man sterk, maar met veel parttime strijders. In oktober 2019 ging het NLF op in het Syrian National Army (SNA). De SNA zijn ook door Turkije gesteunde rebellen, maar uit het gebied ten noorden van Aleppo. Hieronder vallen ongeveer 30.000-40.000 mensen. Onderdelen trokken, sinds het offensief van Rusland en het regime, naar Idlib.
• Hurras al-Deen, de 'Bewakers van de Religie'. Pro al-Qaida fanatici die zich hebben afgesplitst van HTS. Volgens de VN hebben ze 3.500-5.000 leden, al schatten andere experts het aantal lager.
• Turkistan Islamic Party (TIP), door Oeigoeren gedomineerde jihadistische groep met ongeveer 2.000 leden.

Rusland, dat samen met het regime zegt dat het terroristen wil verdrijven, bombardeert in de praktijk ziekenhuizen, scholen en vluchtelingenkampen. Volgens de VN zijn 76 ziekenhuizen en medische faciliteiten bestookt. De HTS controleert een groot deel van de provincie Idlib, waaronder de hoofdstad en de grensovergang van Bab al-Hawa met Turkije. Rusland wil vooral afrekenen met de HTS, vanwege de connecties met Tsjetsjenië. Verder wil Rusland het regime steunen in de herovering van heel het land, zodat Syrië als integraal soevereine staat kan bestaan.

Het regime wil dat de snelwegen M4 (Latakiya-Aleppo) en M5 (Damascus-Aleppo) weer opengaan om de handel en de economie te stimuleren. Turkije wil dat het staakt-het-vuren doorgaat omdat elke militaire operatie tot een groot aantal vluchtelingen leidt. Turkije zou, volgens afspraak met Rusland en Iran, de gematigde rebellen van de HTS scheiden en zij die zich enkel om enkel financiële redenen bij de HTS hadden gevoegd, losweken. Dat kost tijd. En voor de Russen duurt het te lang. Het lijkt ook een te grote opgave, geen enkel ander land is erin geslaagd. 'De VS bombardeert af en toe boven noordwest Syrië. Zij hebben speciale wetgeving die toestaat Al-Qaida overal ter wereld te bombarderen', vertelt Hadi al-Bahra, prominent lid van de Syrische oppositie. 'De VS en Rusland hebben afspraken gemaakt over het luchtruim boven Syrië.'

'Sinds 1 december zijn bijna een miljoen mensen hun huis ontvlucht omwille van het geweld. Ongeveer 550.000 mensen, meer dan de helft van deze nieuwe interne vluchtelingen (IDP's), trokken naar de noordwestelijke gebieden in de provincie Idlib, naar een klein gebied waar al honderdduizenden IDP's verblijven. Meer dan 410.000 mensen trokken naar gebieden in Noord Aleppo, zoals Azaz, Afrin, Jandaris en Al-Bab, waar bestaande diensten ook al overbelast zijn', aldus de VN. Volgens Reach Initiative is 60% kind en wordt 99% van de nieuwe ontheemden in Idlib als 'kwetsbaar' beschouwd. 'De leefsituatie van de nieuwe IDP's is extreem zorgelijk. De vraag naar basisschuilplaatsen zoals tenten en plastic lakens is groot', zegt Mohammad Kanfash, directeur van Stichting Damaan. Damaan is in het gebied werkzaam.

'De IDP's zitten verspreid over de hele regio, met name in ontoegankelijke en bergachtige gebieden. Dokters bevestigen uitbraken van luizen, schurft en leishmaniasis. Er is gebrek aan water en sanitair', aldus Kanfash. Handen wassen en social distancing? Er is nauwelijks water en men zit met veel mensen in een tent in vaak geïmproviseerde kampen. 'De medische diensten bereiken de meeste nederzettingen slechts één keer per twee, drie weken. Een ander probleem is het gebrek aan voedsel. Er is wijdverspreide ondervoeding, maar er sterven nog geen mensen door honger. Dat zal wel gebeuren als de internationale gemeenschap geen actie onderneemt. Er is verder geen onderwijs, want schoolgebouwen worden gebruikt als schuilplaatsen. Slechts een beperkt aantal internationale ngo's werken in regio van Idlib. Slechts een beperkt aantal internationale ngo's werkt in de regio van Idlib. Lokale ngo's doen het meeste werk. Eén van de redenen is dat terroristische organisaties er een sterke positie hebben', zegt Kanfash. 'Ons team doet zijn uiterste best om gezondheidszorg te blijven verlenen in de regio. Het team toert langs kampen om ondersteuning te verlenen. Corona is natuurlijk ook in onze gedachten. Ons team is nu een actieplan aan het opzetten, samen met de rest van de gezondheidssector.' De mensen daar smeken: 'Vergeet ons niet. We lijden al jaren aan iets wat veel erger is dan corona: geen scholen, geen gezondheidszorg en geen toekomst.'

Toch is ook corona in het oppositiegebied een zorg. 'We hebben acht samples genomen van verdachte gevallen, en die bleken allemaal negatief", twitterde de oppositie interim-minister van Gezondheid, Maram al-Sheikh, op 26 maart. Die testkits kwamen naar alle waarschijnlijkheid vanuit Turkije. 'We ontvingen 600 testkits van de WHO. Dit is de eerste batch van 2.000 die ons is toegezegd. In totaal hebben we nu voldoende testkits om 900 patiënten te onderzoeken', aldus El-Sheikh. Zwaar onvoldoende dus.

HET REGIMEGEBIED

'Voor Iran is Syrië het meest cruciale land in de Iraanse invloedsfeer. Iran wil Syrië tegen elke prijs beheersen. Bashar al-Assad en het Syrische regime moeten aanblijven. Iran had ongeveer 60.000 buitenlandse militieleden in Syrië. Vandaag huren ze ook Syriërs in. Iran probeert de veiligheidstroepen en -diensten te controleren. Er is een strijd gaande tussen Iran en Rusland over wie controle heeft over de strijdkrachten en de veiligheidsdiensten. Operationeel hebben de Russen die strijd verloren. De Iraniërs profiteren van de Russen, maar de Russen profiteren niet van de Iraniërs. Daarom kwamen de Russen eerder met de Israëli's overeen om Iraanse stellingen in Zuid-Syrië te bestoken,' aldus Ghalioun.

Die door Iran georganiseerde milities lijken nu ook het coronavirus te verspreiden. Op 29 maart meldde het Syrisch regime een eerste dodelijk coronaslachtoffer, na eerst te hebben ontkend dat er een coronabesmetting was. 'Het Syrische leger heeft veel bacteriën op het Syrisch grondgebied gereinigd', zei de Syrische minister van Gezondheid, Nizar Yazigi, refererend aan een toespraak van president Assad jaren geleden waarin hij iedereen die naar buiten ging om te demonstreren bacteriën noemde. Het regime stelde desondanks een avondklok in en het leger meldde dat het militaire hospitalen had ingericht. Inmiddels zijn in Syrië meerdere besmettingen en sterfgevallen bekend. 'Een VN-bron in Libanon zei dat drie Syriërs die positief waren getest afgelopen weekend recentelijk uit Syrië kwamen', volgens Reuters. Diverse oppositiemedia maakten eerder al melding van vermoedelijke coronaslachtoffers in Syrië. Omar Abu Laila, directeur van de Euphrates Post, vertelde op 18 maart op de oppositiezender Souria TV dat er vier Iraakse militieleden en twee Iraniërs waren gestorven in Deir al-Zour. Bij de stad Boukamel, ten zuiden van Deir al-Zour op de grens aan de Iraaks kant, ligt het hoofdkwartier van de door Iran georganiseerde milities, zoals de Iraakse Nujaba, de Afghaanse Fatemiyoun en de Pakistaanse Zaynabiyoun. Van daaruit worden de milities verplaatst naar andere delen van Syrië, zoals de provincies Homs en Idlib.

Zonder de door Iran georganiseerde sjiitische milities in Syrië, waaronder de Libanese Hezbollah, kan het regime van Bashar al-Assad niet overleven. Deze sjiitische milities werden geleid door de in januari door de VS gedode Qasem Soleimani, de Iraanse supergeneraal van het Iraanse Republikeinse Garde Corps (IRGC) en commandant van het Quds force. Soleimani speelde in december 2016 een sleutelrol bij de herovering van Oost Aleppo. En in tal van andere plaatsen zoals bij al-Qusayr in 2013, waar Hezbollah een cruciale rol speelde. In 2011 kwamen de Iraniërs Assad te hulp, al ging het toen alleen nog om een handvol IRGC-adviseurs en geen troepen. Hezbollah begon vanaf 2012 actief troepen naar Syrië te verplaatsen. Toen het in 2015 alsnog leek mis te gaan en de oppositie met een opmars bezig was, vloog Soleimani persoonlijk naar Moskou om Russische militaire hulp in te roepen. Die kwam er. De Russen intervenieerden. Niet om Soleimani te plezieren, maar uit eigenbelang. In het regimegebied is Rusland het sterkst in de lucht en Iran met haar milities het sterkst op de grond. Het Syrisch regime zelf wordt zo opgepompt, maar stelt zonder deze steun niet zoveel voor. En Rusland heeft Syrië gebruikt om zich weer als grootmacht op de wereldkaart te zetten. Er is ook een meer strategische overweging, met de militaire bases zoals Tartous aan de Middellandse Zee en de militaire luchthaven Hmeimeim in Syrië. Verder zijn de fosfaatopbrengsten en oliebedrijven voor Rusland van belang.

HET NOORDOOSTEN VAN SYRIË

In het noordoosten speelt een heel andere dynamiek. Hier zwaait de Zelf Administratie met de scepter: geen regime, geen oppositie maar een derde weg naar eigen zeggen.

Eerst even terug in de tijd. Begin 2011 vonden er in het noordoosten, net als in de rest van Syrië, anti-Assaddemonstraties plaats. Het regime had de troepen uit het noordoosten nodig om de opstand nabij Damascus neer te slaan en de hoofdstad veilig te stellen, en was op zoek naar een partner onder de Koerden. Het regime vond gehoor bij één van de Syrische Koerdische partijen, de Syrische tak van de PKK, ofwel de PYD, dat tot dan toe een kleine partij was. In 2012 overhandigde ze alle grens- en politieposten, inclusief wapens, aan de PYD. Die zag er op haar beurt op toe dat de revolutie werd neergeslagen in de Koerdische gebieden. Ook zou ze toezien op de olievelden in Rumeilan, en haar deel krijgen. Het regime hield een sterke voet aan de grond in de steden Qamishli en Hasaka, inclusief de luchthaven in Qamishli. Met de razendsnelle opmars van IS vanuit Irak naar het oosten van Syrië verschoof de focus van de internationale gemeenschap naar de bestrijding van IS. De Amerikanen zochten een partner op de grond in Oost-Syrië en dropten in het najaar van 2015 wapens in het gebied van de YPG nabij Kobani nadat die zich in eerste instantie hadden teruggetrokken en mensen uit Kobani vluchtten. Onder de YPG-strijders bevonden zich ook veel niet-Syrische Koerden met vaak jarenlange gevechtstraining als PKK-strijder in de strijd tegen Turkije.

Turkije keek met argusogen toe hoe de Amerikanen YPG militair steunden. Turkije wilde kost wat kost voorkomen dat er een soort proto-PKK-staat langs haar gehele zuidelijke grens werd opgericht en hielp het Vrije Syrische Leger in 2016 en 2017 IS te verslaan in de strook Azaz–Jarabulus–Al-Bab, die vooral Arabisch is, en mengde zich daar in het bestuur. Het Koerdische YPG versloeg IS, maar hield daarna wel zelf de Arabische gebieden onder controle, tot ongenoegen van grote delen van de bevolking. Ondanks Amerikaanse beloftes, staken ze de Eufraat over en namen Manbij over. Ondertussen begon Turkije meer naar Rusland te kijken. In oktober 2019 viel Turkije Tel Abyad en Ra's al-Ayn binnen, naar eigen zeggen om 'een veiligheidszone te creëren'. Tel Abyad is overigens Arabisch en Ra's al-Ayn gemengd Koerdisch-Arabisch. De Turkse inval om YPG-militanten te verwijderen van de grens had dramatische gevolgen voor veel inwoners, met name voor het Koerdische deel van Ra's al-Ayn dat massaal op de vlucht sloeg.

Onder de ruim 3,5 miljoen Syrische vluchtelingen in Turkije komen zo'n 1 miljoen uit Noordoost Syrië. De meesten zitten in de Turkse provincie Urfa. Veel zijn gevlucht voor IS; en ook een deel voor YPG. Omdat die ook een autoritair bewind voert, zeker in de provincie Hasaka en zich schuldig maakte aan grove mensenrechtenschendingen, volgens Human Rights Watch en Amnesty.

'Voor de VS is Noordoost Syrië heel belangrijk: de strijd tegen IS, tegen Iran en tegen het regime. De VS wil na de strijd tegen IS het gebied stabiliseren en heeft daarvoor de Arabieren nodig. Meer dan 70% van het gebied bestaat uit Arabieren', aldus Basem Barabandi, een Syrische oud-diplomaat op Souria TV. Toen Trump in oktober 2019 de Amerikaanse troepen uit Noordoost Syrië terugtrok, wellicht om de Turkse invasie mogelijk te maken, kwamen die troepen dan ook snel weer terug, nu alleen in het oosten van Noordoost Syrië. Syrische Democratische Strijdkrachten (SDF) zelf bestaat momenteel uit meer dan de helft Arabische dienstplichtigen, aldus de woordvoerder van hun politieke tak (SDC) in Qamishli.

Momenteel staan drie provincies voor een flink deel onder YPG geleide SDF-controle: Hasaka, Raqqa en Deir al-Zour. Op de grens met Turkije zijn er een aantal Koerdische steden, zoals Kobani en Amouda, en de steden met een Koerdische meerderheid, zoals Qamishli, Qahtaniya, Malikiya. Hasaka en Ra's al-Ayn, zijn gemengd Arabisch-Koerdisch. Verder wonen er in het gebied Assyrische christenen, Circassiërs, Armeniërs, Turkmenen en Yazidi's. De provincie Hasaka is een mozaïek. De provincie Raqqa is overwegend Arabisch en Deir al-Zour helemaal Arabisch. Vooral in die laatste provincie, waar onder andere de Omar olievelden zijn, is de meeste weerstand tegen YPG. De Amerikanen en de Saoedi's beseffen dat. Ze hielden vorig jaar een aantal ontmoetingen met stamhoofden, zoals Hachem al-Bashir van de grote Al-Baggar stam, en zouden geld hebben geboden voor de wederopbouw van de infrastructuur. Bashir zou hebben geweigerd als dat geld via de YPG zou gaan. Ondanks de grote verdiensten in de strijd tegen IS, moet een groot deel van de bevolking niets van YPG hebben, omdat zij ook een autoritair bewind voeren en het op een akkoord met het Assad regime hebben gegooid. Zo sloten ze partijkantoren van alle Syrisch Koerdische partijen in het gebied die het niet met hun eens waren, of staken ze in brand. Syrisch-Koerdische politieke opponenten en activisten werden gearresteerd, verbannen en een aantal van hen werd vermoord. Toen de Amerikanen zich vorig najaar plots terugtrokken uit Noordoost Syrië, richtte het Zelf Bestuur zich direct naar het Assad-regime dat hen een paar dagen daarvoor nog voor terroristen had uitgemaakt. De Amerikanen kwamen weer snel terug in het oosten van Noordoost Syrië, bij de olievelden Rumeilan in het uiterste noordoosten bij Iraakse grens en bij die van Deir al-Zour, de Omar olievelden. In Deir al-Zour niet in de laatste plaats om de invloed van Iran te beperken, dat met milities staat te dringen om samen met het regime het gebied binnen te komen. En natuurlijk ook om een heropleving van IS te voorkomen. In een gevangenis van Hasaka, waar veel buitenlandse IS-strijders worden vastgehouden, brak eind maart een opstand uit. De SDF-woordvoerders spraken elkaar tegen of er nu wel of niet IS-strijders zijn ontsnapt.

Het Assad-regime blijkt met Iran en Rusland ondertussen over een enorm lange adem te bezitten. Het zal ook dit gebied uiteindelijk weer opeisen. Een regime dat verantwoordelijk is voor honderdduizenden doden, miljoenen vluchtelingen en tienduizenden politieke gevangenen die vastzitten in de meest inhumane omstandigheden. Het ziet er helaas dus niet naar uit dat de complexe knoop in Syrië de komende tijd zal worden ontward. Bovendien is het te hopen dat het coronavirus de knoop niet verder aanspant.

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 4 (april), pagina 60 tot 65

• Rusland
• VS
• Turkije
• Syrië