Soms is het zelfs voor een boek van enig belang om te melden op welke datum het manuscript is afgesloten. Om de schrijver te vergeven dat hij nog niet wist wat u wel al weet als u het boek leest. Ik vraag dat soms zelf voor een artikeltje hier omdat er zowat drie weken tussen deadline en publicatie liggen. Het boek van Ico Maly beschrijft zo’n snel evoluerende (zeg maar verergerende) maatschappelijke evoluties dat je al eens denkt “en dan moesten Trump of Arizona nog beginnen”. Het boek werd op 5 december 2024 in Gent gepresenteerd, toen de saga in het Gentse stadhuis min of meer was voltooid. En waarbij we het volgens de gezamenlijke pers bijzonder jammer moesten vinden dat het kartel met Vooruit niet had gekozen voor de derde grootste partij, N-VA, maar voor de grootste Gentse en dan nog progressieve partij, Groen. Met dan nog tirades over hoe erg het is dat een organisatie haar leden laat beslissen over de koers, in plaats van dat over te laten aan de kopstukken. Op de boekvoorstelling werd dit dan ook besproken als illustratie van waar het boek over gaat.

In het voorwoord schrijft Ico Maly nog: “Ik verwacht geen groot applaus en ook geen groot lezerspubliek, de democratie is nu eenmaal niet meer populair”. Dankzij Elon Musk is dat op een maand tijd al flink veranderd. Wie zich afvroeg hoe de burgers van Duitsland zelf 1933 beleefden, sinds enkele weken maken we het live mee.

Het boek van Maly geeft een perfecte analyse van alle vaak sluipende mechanismen die tot verval van de democratie leiden.

Het boek van Maly geeft een perfecte analyse van alle vaak sluipende mechanismen die tot verval van de democratie leiden. Hij beschrijft evoluties die de laatste dertig jaar beetje bij beetje het imago van de “democratie” hebben veranderd, zeg maar afgezwakt. Dat gebeurde in de media, door intellectuelen (die daar meteen zendtijd voor kregen) en politici, en bij burgers zelf. De drie belangrijkste tendensen zijn hierbij de dominantie van het neoliberale kapitalisme, de heropleving van het etnisch-cultureel nationalisme, en de structurele veranderingen in het medialandschap (met zeker ook het enorme effect van alle online communicatiemiddelen).

Doorheen het boek leer je hoe het begrip democratie vandaag iets gans anders betekent dan in het verleden. Democratie werd herleid tot een soort populariteitspoll met nog weinig ideologisch fundament. Terwijl voor Maly democratie een ideologie is, niet zomaar een geheel aan praktijken.

Zeer veel, maar lang niet uitsluitend, aandacht gaat naar de gewijzigde rol van de media. De oude nationale omroep en zuilgebonden kranten werden aangevuld met of vervangen door commerciële mediagroepen. Die dan zelf de hete adem van de internetkanalen voelen.

Het boek analyseert evoluties over een lange periode. Dat helpt wel om conclusies te trekken, los van de waan van de dag. Maar de actualiteit ligt nu wel perfect in lijn met de evoluties van de laatste decennia. Ik schrijf dit op de dag dat Vooruit-voorzitter Conner Rousseau in De Morgen ambtenaren omschrijft als mensen met een korte loopbaan en een hoog pensioen. Je zal maar statutair personeelslid in een OCMW-rustoord zijn. Ooit zou een socialist terecht de vraag gesteld hebben waarom de contractuele collega van dat personeelslid het OCMW wel meer kost, maar een lager pensioen krijgt.

Maly wijdt een hoofdstuk aan de huisideoloog van Vlaams Belang, Mark Elchardus. Al noemt die man zich nog steeds sociaaldemocraat.

Maly wijdt een hoofdstuk aan de huisideoloog van Vlaams Belang, Mark Elchardus. Al noemt die man zich in interviews nog steeds sociaaldemocraat. Een marketingtruc als een andere, denk ik dan. Als hij zelfs met zijn ideologie zich sociaaldemocraat noemt, zullen Vooruit-stemmers misschien wel denken dat zijn theorieën bij die partij horen. Elchardus beschrijft in zijn boek Reset (2021) uitgebreid wat al lang zijn leidmotief was: het met dure intellectualistische woorden en veel citaten van nieuwrechtse auteurs discrediteren van wat men progressieven. Hij pleit dan voor wat Elchardus de “communautaire democratie” noemt. Een ‘antiliberale’ (en dan gaat het niet over economisch liberalisme) of ‘illiberale’ democratie. Ze gebruiken dan wel telkens het woord democratie, maar het heeft nog weinig te maken met een regering van, voor en door het volk. En zoals Maly terecht schrijft, Elchardus draagt veel bij aan de normalisering van Vlaams Belang en de antiverlichtingstraditie. Hij giet over hun gedachtengoed een academische saus.

Eén van de voorstellen van Elchardus, gretig overgenomen door N-VA, is het ondergeschikt maken van het Grondwettelijk Hof aan het parlement. Nu enkel nog met een tweederde meerderheid in het parlement, maar we zijn dan meteen op weg naar wat in België een traditie wordt met veroordelingen van de Staat over de opvang van asielzoekers. Daar was het zelfs niet ons parlement dat de uitspraken negeert, maar een staatssecretaris. Wanneer het gevoel van een meerderheid boven dat van rechters wordt geplaatst, noemt men dat doorgaans ‘lynchen’. Maar het moet kunnen in hun nieuwe democratie waar de wil van de politieke meerderheid tegenover alles en iedereen primeert. Al zeker tegenover het middenveld, dat door politici én media eerder als ouderwetse folklore wordt behandeld. Met uitzondering van de werkgeversorganisaties, natuurlijk. Zij mogen ons telkens uitleggen waarom betogingen of stakingen slecht zijn voor de economie.

De arrogantie van rechts en van rijk is tegenwoordig zo groot geworden dat dit haast onvermijdelijk leidt tot één of andere volksopstand van alle verworpenen der aarde die nu zo zwaar gepakt worden. Dat kan door op z'n Nederlands op nog extremistischer partijen te stemmen, of wat men "revolutie" placht te noemen. Hopelijk niet pas na de oorlog.

De economie wordt al langer gedomineerd door het neoliberaal denken. Het nationalistisch alternatief dat we deze eeuw te slikken krijgen, verandert daar ten gronde weinig aan. In de VS zien we nu elke dag hoe “Make America Great Again” de facto vooral miljardairs rijker maakt. En dan moet Trump nog beginnen aan de rest van Project 2025. Alles wat je tot nu toe van zijn daden las, staat er letterlijk in. Dat programma inzake presidentiële bevoegdheden, illiberale democratie en media liggen radicaal in het verlengde van wat Maly aanklaagt in zijn boek.

In het boek miste ik op de duur een laatste hoofdstuk, dat iemand in de hoedanigheid van wetenschapper natuurlijk nooit kan schrijven. Eentje met de titel: “wat te doen?”.

Het laatste hoofdstuk van het gelijknamige boek van Lenin pleitte trouwens voor een “algemeen-Russische krant” als actiemiddel. De bolsjewieken hadden blijkbaar ook al last van een vijandige pers. Al moesten ze wellicht, net zoals de eerste krantenverkopers van Vooruit, hun achterban nog leren lezen.

Je kan moeilijk het boek van Maly lezen en denken “het zal allemaal nog zo erg niet worden”. En dan niets doen. Maar dat is iets voor een ander artikel.

Deze bespreking behandelde voor een flink deel eerder recente gebeurtenissen dan het boek zelf. Dat komt omdat het boek tot nadenken aanspoort en een referentiekader biedt om de actualiteit te duiden. Het is daarom echt wel een aanrader voor iedereen die wil begrijpen, en hopelijk ook iets doen. Het is geen feel good boek. Maar het zou net een zeer verstandige strategie van progressieven zijn om niet louter op de permante dagelijkse aanvallen van rechts te reageren, maar die fundamenten aan te pakken. Het doorprikken van het “objectieve” imago dat al onze media zich graag aanmeten, is nog maar een begin.

Geert Mareels

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 3 (maart), pagina 63 tot 65