De premisse is dat elke 70 jaar de wereld op een kantelpunt staat. Dat is ontleend aan de ‘langegolftheorie’ die in de economie vernoemd is naar de Russische econoom Kondratieff. Volgens hem worden de conjunctuur van kapitalistische economieën getypeerd door lange golfbewegingen. We zouden nu aan de start van de zesde langegolfbeweging staan. De naam Kondratieff valt echter helemaal niet, noch legt Koen Schoors uit hoe of waarom die lange golven precies werken en welke impact ze hebben. Maar we voelen allemaal aan dat onze maatschappij voor ingrijpende veranderingen staat, en dus gaat de lezer wel mee in die premisse.

Schoors belicht een hele reeks economisch/financiële, bestuurlijke, demografische, energetische, militaire en technologische uitdagingen waar onze samenlevingen en de mensheid collectief voorstaan. Het gaat dan zowel om uitdagingen als de opwarming van de aarde, maar ook geopolitieke bedreigingen, zoals de invloed van cyberoorlog, met China – de eerste digitale dictatuur – en Rusland als grootste dreigingen. Trends als regionalisering/deglobalisering, circulariteit, vergrijzing/ontgroening van de bevolkingen en de arbeidsmarkt, … worden belicht. Hij duidt zowel uitdagingen als trends helder, ook voor leken op de betreffende domeinen. Het boek is dus sterk op educatief/vulgariserend vlak. Het wijst naar nieuwe concepten die ons kunnen helpen om met de geschetste uitdagingen om te gaan. Zo leer je over ‘groene digitale euro’s als ‘helikoptergeld’, ‘universeel basiskapitaal’, het potentieel van AI als beheerder van het toekomstig duurzaam energiesysteem en andere mogelijke remedies.

Je leert over ‘groene digitale euro’s', ‘universeel basiskapitaal’, het potentieel van AI als beheerder van het toekomstig duurzaam energiesysteem, enzovoort.

Schoors wijst erop dat de toekomst niet vastligt. Hoogstens hebben we wat last van padafhankelijkheid, keuzes uit het verleden die nu bepaalde oplossingen moeilijker of onmogelijk maken. Denk aan onze ruimtelijke verrommeling, die de brede verspreiding van deelmobiliteit, of ‘mobility as a service’ dwarsboomt buiten de stedelijke kernen. Schoors blijft echter optimistisch: als we samen de juiste beslissingen nemen, wordt de toekomst beter. Maar dat is dus niet vanzelfsprekend. Soms komt het boek zelfs enigszins naïef over. Het is immers niet omdat een bepaalde keuze logisch is dat we ze collectief en tijdig zullen maken, of dat de implementatie ervan niet op barrières botst. Het trage bewustwordingsproces over, en de nog tragere politieke en maatschappelijke reacties op, de klimaatopwarming zijn zeker niet het enige voorbeeld hiervan.

Als we de juiste prijzen op goederen en diensten zouden plakken, sturen we de samenleving spontaan in de juiste richting, stelt Schoors. Dat klopt. Denk maar aan de milieukost die verbonden is aan gebruik van fossiele energie, maar die niet door de gebruikers betaald moet worden; wat we in de economie ‘externe kosten’ noemen. We zijn die stelselmatig aan het corrigeren via de emissierechtensystemen die de EU invoert. Dat duwt ons geleidelijk in de richting van decarbonisatie en elektrificatie. Maar we zien er ook weerstand tegen, denk maar aan de gele hesjes. Het beleid is ook niet consequent. Tegelijk verhoogden politieke en regulatoire beslissingen de elektriciteitsprijs, waardoor elektrisch verwarmen met warmtepompen in veel gevallen niet concurrentieel is met fossiele verwarming en de overstap op elektrische mobiliteit wordt vertraagd. Het is dus niet omdat het logisch is, dat het spontaan gebeurt of dat het geen verzet oproept.

Schoors voorziet de afname van ongelijkheid, als gevolg van de demografische ontwikkeling.

Onze landbouw moet, en kan, drastisch worden bijgestuurd. As a service-modellen kunnen onze omgang met bezit helemaal op zijn kop zetten. Schoors wijst op een aantal trends die hoopgevend zijn en te vaak onderbelicht blijven. Zo voorziet hij de afname van ongelijkheid, als gevolg van de demografische ontwikkeling. Die zal op de arbeidsmarkt immers tot een schaarste aan arbeid leiden, zodat de verhouding arbeid-kapitaal in de inkomensverdeling zal worden gecorrigeerd in het voordeel van arbeid. De ‘war for talent’ wordt zelfs een ‘war for people’. Dat gaat ook handenarbeid, en vakbonden, opnieuw hoger waarderen. AI is nu immers bedreigender voor jobs in de dienstensector: watch out middelmatige copywriters, acteurs, therapeuten en coaches. Minder, of zelfs het einde van (structurele), werkloosheid zal helpen om recessies te verzachten en de ongelijkheid, en daardoor ook de polarisatie te counteren, stelt Schoors.

Dat laatste lijkt weer een voorbeeld van een (te) optimistische conclusie: op het ogenblik weerspiegelen de echokamers van de sociale media ook niet de economische realiteit en voelen velen zich onrecht aangedaan, hoewel ze materiaal goed boeren. Dat stemt me minder hoopvol dat dit gaat keren met de beschreven trend. De demografische ontwikkeling zal zelfs een vredesdividend opleveren, minder oorlog en conflicten als gevolg van het ontbreken van het nodige kanonnenvlees. Maar waarom zou technologie hier geen alternatief voor aanreiken? Kan één enkele operator van een killer-drone niet veel meer schade aanrichten dan een bataljon infanterie?

Ook moeten de centrale banken bereid zijn om die nieuwe arbeidsmarktrealiteit te vertalen in een relaxtere houding tegenover inflatie. Die zal immers onvermijdelijk wat oplopen. Schoors betoogt – net als voor de begrotings- en schulddoelstellingen – dat de inflatiedoelstelling een arbitraire en politiek geïnspireerde keuze is, die we dus ook moeten loslaten.

Technologische doorbraken worden bijzonder breed geschetst, waarmee Schoors ook weer een hoopvolle blik in de toekomst werpt. De ontwikkeling van hernieuwbare energie biedt inderdaad enorm potentieel om onze samenlevingen in duurzame richting bij te sturen. Niet alleen om de klimaatontwrichting, maar ook de impact van industrie, handel, landbouw, verwarming en transport op onze gezondheid en ons welzijn enorm te verbeteren. Het boek pleit dan ook voor een radicale investeringsgolf in technologie zoals zonnepanelen, windenergie en batterijopslag, maar ook voor vergevorderde samenwerkingsclusters voor bedrijven, zodat ze elkaar voeden met materiaal- (het afval van de ene is de grondstof van de ander) en energiestromen (restwarmte!). We moeten alle terughoudendheid die voortvloeit uit de ‘oude’ financiële terugverdienlogica laten varen en massaal investeren. AI zal ons helpen om dat nieuwe decentrale en schone, maar wispelturiger energiesysteem te beheren. Het doet dat trouwens nu al. Een aantal van de als toekomstig geschetste aanpakken wordt nu al toegepast.

Het boek is door en door optimistisch, behalve de hoofdstukken over AI, sociale media en hun impact op onze democratieën.

Het boek is door en door optimistisch, zonder te ontkennen dat we grote moeilijkheden moeten overwinnen, tot de laatste twee hoofdstukken. Die behandelen AI, sociale media en hun impact op onze democratieën. Die hoofdstukken zijn bijzonder donker, met weinig of geen hoopgevende antwoorden. De invloed van sociale media, waar de poortwachters in de mainstreammedia afwezig zijn, in combinatie met de hybride oorlogsvoering via propaganda door Rusland en China, werpen een grote schaduw op de democratie, zonder dat hiervoor een goede remedie voorhanden is. Het sociale kredietsysteem in China is mogelijk zelfs een voorbode van wat AI kan aanrichten bij ons, in handen van verzekeraars, financiers en gezondheidsdiensten die op zoek kunnen naar ons ongewenst gedrag, om het te bestraffen met hogere ziekteverzekeringspremies, of met suiker- of alcoholtaksen.

In de conclusie keert Schoors toch weer terug naar hoop, maar erkent dat we dan wel bereid moeten zijn om de problemen te erkennen en aan te pakken, in plaats van ze eerst te negeren en vervolgens te ontkennen. Dit boek is een aanrader voor wie economische en technologische inzichten zoekt, de samenhang wil ontdekken tussen heel wat maatschappelijke evoluties en even wil ontsnappen uit de dagelijkse doom and gloom berichtgeving. Een echte optimismepil is Alles wordt anders … en beter niet (helemaal) geworden, maar wel een goede stap om de wereld beter te begrijpen en daarbij toch ook een reeks lichtpuntjes voor de toekomst te zien opdoemen.

Dirk Van Evercooren

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 4 (april), pagina 69 tot 71