‘The Cause of Labour is the Hope of the World’. Zo staat het op de cover van het prachtige Britse sociaaldemocratische blad Tribune dat sinds 1937 bestaat. Het betekent zoveel als de idee dat de strijd voor betere arbeidersrechten en een eerlijkere samenleving niet alleen gunstig is voor de arbeiders zelf, maar voor de wereld in haar geheel. De slagzin van Tribune verwoordt waar de sociaaldemocratie altijd voor heeft gestaan: het verbinden van laaggeschoolden en hooggeschoolden in één gezamenlijk politiek project. De eersten geloven in de belofte de sociale ladder te kunnen beklimmen. De tweeden hebben vaak zelf al dat traject doorlopen, zien daar het politieke belang van in, en willen dat mensen na hen diezelfde kansen krijgen.

Die wereld is niet meer. Verheffing via de twee belangrijkste motoren ervan – onderwijs en werk – wordt steeds moeilijker. Op school stromen vooral kinderen van hooggeschoolde ouders door naar het hoger onderwijs. Rijke ouders, goede punten. Voor de anderen blijkt het steeds moeilijker om zelfs maar goed te kunnen lezen en schrijven. De ongelijkheid aan onze universiteiten neemt niet af, maar toe. En ook de verheffingsgedachte via werk verdampt. Er zijn steeds meer brokkeljobs die net genoeg inkomen geven om te overleven, niet om te groeien. Vast benoemde jobs, die vroeger mee hielpen je leven op te bouwen, gaan er uit en flexi-jobs worden steeds couranter. Tegelijk worden de duimschroeven aangedraaid voor de mensen zonder job. De politiek rijdt hard voor wie werkt en ís hard voor wie niet werkt, waardoor het sociaal contract tussen beide groepen breekt. Het is je eigen schuld als je werkloos bent. De sporen van de sociale ladder zijn dus stuk. De onderkant van de samenleving zit muurvast, de lage middenklasse dreigt af te glijden, en de hoge middenklasse is vaak al van goede komaf, heeft die sociale ladder niet meer moeten beklimmen en ziet het nut niet meer in van verheffing, en al zeker niet van de medeburger met een migratieachtergrond.

De politiek rijdt hard voor wie werkt en ís hard voor wie niet werkt, waardoor het sociaal contract tussen beide groepen breekt.

Binnen deze setting zijn sociaaldemocratische partijen electoraal gekrompen. De samenleving is erg gewijzigd. In onze kennissamenleving ligt het aantal bedienden al jaren hoger dan het aantal arbeiders. De ‘arbeider’ van vroeger is vandaag steeds meer vrouw, steeds meer gekleurd, of gewoonweg iemand zonder papieren (in België houden zo’n 112.000 mensen zonder verblijfsdocumenten de onderkant van de arbeidsmarkt draaiende; dat is evenveel als het aantal inwoners van Brugge). De samenleving verrechtst voor onze ogen; zowel bij kiezers die het moeilijk hebben, als bij kiezers die het nog goed hebben maar vrezen af te glijden. Bijkomende moeilijkheid voor sociaaldemocraten is hun verouderende electoraat. In Duitsland zijn Die Linke en AfD intussen afgetekend de grootste partijen bij de leeftijdsgroep van 18 tot 26 jaar.

De traditionele sociaaldemocratie is dus stervende en in dat voorgeborchte op zoek naar een nieuw verhaal. De kloof tussen een besturende sociaaldemocratie die de status quo beter wil maken en een strijdend socialisme die de status quo wil veranderen, is als vanouds aanwezig. Maar daarnaast kristalliseren op ideologisch vlak twee sociaaldemocratische paden: het Deense pad versus het Spaanse pad.

Er kristalliseren twee sociaaldemocratische paden: het Deense pad van Mette Frederiksen versus het Spaanse pad van Pedro Sánchez.

Het eerste pad is dat van de Deense premier Mette Frederiksen. Zij combineert een traditioneel links beleid voor de autochtonen met een op belastingen gebaseerd sterk onderwijs, sociale bescherming en gezondheidszorg met een rechts beleid voor nieuwkomers. De insiders van de arbeidsmarkt worden heel goed beschermd, de outsiders veel minder. De doelstelling van de strenge migratiewetgeving is ‘nul migratie’. ‘No Ghetto’-wetten moeten zorgen voor meer Deense wijken en uitgeprocedeerde vluchtelingen moeten naar centra buiten de EU, tot in Rwanda. Frederiksen poogt hiermee de kwetsbaren in de samenleving uit de handen van extreemrechts te houden. Mette Frederiksen stelde onlangs nog in een interview met Politico dat er “niets urgenter is dan de massamigratie, ze is een bedreiging voor het dagelijkse leven.” Het Deense pad krijgt navolging: Vooruit in België en SPD in Duitsland zitten in coalities die streng zijn op uitkeringen en op migratie.

Het tweede pad dat sociaaldemocraten vandaag bewandelen is, zeg maar, de Spaanse koers van premier Pedro Sánchez. Hij voert een linkse koers op economische thema’s, maar profileert zich ook op thema’s als gender en klimaat. PSOE mikt hiermee vooral op de intussen hoogopgeleide, jonge Spaanse bevolking. De regering-Sánchez wil van Spanje een referentiepunt te maken op het vlak van migratiebeleid en internationale bescherming in de EU, met pilootprojecten in heel Afrika. De Spaanse economie heeft intussen fors de wind in de zeilen. Een kwart van de bouwvakkers in Spanje is van buitenlandse afkomst, en Sánchez is van plan de toegang tot tijdelijke werkvergunningen, met daarbij de nodige opleidingen, nog te versoepelen. Het Spaanse pad krijgt navolging bij de Nederlandse nieuwe fusiepartij GroenLinks-PvdA en de Italiaanse Partito Democratico onder Elly Schlein, beiden vooralsnog vanuit de oppositie.

Er zal altijd ruimte zijn voor de sociaaldemocratie. Ook morgen. De vraag is alleen welke sociaaldemocratie het wordt.

Sociaaldemocraten aller landen zijn dus op zoek naar een nieuw verhaal. Bovenop het gekende dilemma op de sociaaleconomische as (het kapitalisme hervormen of beteugelen?), is er nu ook het dilemma op de sociaalculturele as (de migratie omarmen of beteugelen?). Het is afwachten welke stroming het pleit zal winnen. Er zal altijd ruimte zijn voor de sociaaldemocratie. Ook morgen. De vraag is alleen welke sociaaldemocratie het wordt. Want meer dan ooit luidt het devies: ‘The Cause of Labour is the Hope of the World’.

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 4 (april), pagina 2 tot 3

• edito
• sociaaldemocratie
• Denemarken
• Spanje