Filosofiedocent Henk Vandaele gaat op zoek naar de wortels van de klimaatcrisis, en vindt een foute verhouding tussen zorg en offeren. Een cultuur die het opperste geluk belooft, is bereid alles voor dat ideaal op te offeren. Dat loopt faliekant uit. Want de Homo Holocauston zet zijn leefwereld, waarin gezorgd wordt voor elkaar en de omgeving, op het spel. Die utopie is heel lang ingevuld door het christendom, vandaag is het overgenomen door een economie gericht op eindeloze groei.

CHRISTENDOM

Offeren op zich is niet abnormaal. Mensen zijn nu eenmaal niet helemaal bepaald door de natuur of hun familie. Het toeval roept de vraag op naar de zin van hun leven. En misschien offeren ze wel, om aan hun leven zin te geven. Natuurvolkeren offeren niet allemaal, maar proberen wel allemaal de natuur te veranderen. Ze proberen de onzekerheid omtrent de opbrengst van de jacht te verminderen, een evenwicht te vinden tussen nemen en geven. Sommige aanroepen geen transcendente goden, andere overstijgen via een goddelijk concept hun leefwereld. Je voelt al hoe ze verlangen om volledig van hun zorgen verlost te worden. In een ultieme poging de goden ter wille te zijn, offeren sommige volkeren zelfs hun kinderen.

Een totalitaire politiek wil een perfecte samenleving en daartoe moet de natuur volledig worden omgebouwd.

Elke tijdsgewricht kent een specifieke verhouding tussen zorg en offeren. Streven we naar een zorgeloos samenleven of proberen we het samenleven draaglijk te maken? Een totalitaire politiek wil een perfecte samenleving en daartoe moet de natuur volledig worden omgebouwd. Als het moet, wordt die geofferd. Op die manier loopt de moderne vrijheid uit op een dramatische desintegratie van de leefwereld. Vanuit de middeleeuwen tot in de moderne tijd is een holocaustpraktijk (Holocauston is Grieks voor ‘Totaal verbrand’) doorgegeven.

Maar wat met de christelijke idee van een universele zorgende God? Het is zorg omwille van het hogere. Zorg uit eigenbelang, om zijn hemel te verdienen. Christenen doen beroep op een offerpraktijk die ten koste gaat van de dagelijkse zorg. Een mens moet boete doen. Je vindt die christelijke offercultuur tot op vandaag. De gelovige moet het verdienen. Hij moet offeren, zijn leefwereld totaal overstijgen. Het offer voor de goddelijke zorg gaat ten koste van de zorg voor de leefwereld, maar na de dood wacht een grote beloning.

KAPITALISME

De wereld is ondertussen verregaand onttoverd. Sommigen geloven misschien nog in dat hiernamaals, maar het verlangen naar een transcendente hemel wordt vervangen door een verlangen naar een aardse utopie. Het blijft echter een transcendent ideaal, ook al probeert men het tekort materieel en technisch, en hier op aarde op te lossen. De idee is om van de wereld hier een hemel op aarde te maken. Dat heet dan kapitalisme, een economie die alleen geïnteresseerd is in accumulatie van kapitaal, in eindeloze groei. Geld en mensen worden handelswaar. Aan dit economisch functioneren beantwoordt een mechanisch wereldbeeld, waarin alleen maar dode materie overblijft. Zorg is dan niet langer een opdracht van God. “Niet zorg, maar zwaartekracht houdt de samenleving samen.” (203)

Sinds Hobbes denkt men dat samenleven niets met zorg en alles met eigenbelang te maken heeft.

Sinds Hobbes denkt men dat samenleven niets met zorg en alles met eigenbelang te maken heeft. En hij heeft ook geleerd dat je dat eigenbelang het beste dient door een overeenkomst te sluiten, waarin liefde, zorg of authenticiteit totaal afwezig zijn. De zorgstructuur van het dagelijks leven wordt niet meer aangesproken. De verzorgingsstaat neemt de christelijke negatie van de zorg in de leefwereld over. Ook de sociaaldemocratie houdt vast aan een transcendent ideaal, al wil zij dat op een seculiere manier realiseren. Ze heeft een beeld voor ogen van een perfecte en zorgeloze wereld. De moderne mens is als een beeldhouwer die een ideaal beeld uit de steen kapt of bevrijdt. Hij denkt dat de utopie in (achter) de leefwereld verscholen zit. Omdat dit perfecte niet meteen bovenkomt, moet er veel gewerkt worden, moet de natuur totaal worden omgeturnd. De moderniteit is een totalitair revolutionair project. Alleen wat efficiënt en rendabel is, blijft over.

Marx en Engels hebben al het transcendente karakter van het kapitalisme ontmaskerd. Alleen denken ze nog altijd binnen een mechanisch wereldbeeld; ze zijn de grootste supporters van het systeem dat ze bekritiseren. Ze missen de notie zorg. Alles moet eindigen in een communistische utopie. Toch willen ze expliciet vertrekken vanuit het concrete leven, de sociaaleconomische machtsverhoudingen. Alleen staat dit voor hen gelijk met arbeid en techniek. Een mens is voor hen geen zorgend wezen. Hij is niet vrij, er is geen wisselwerking met de natuur. Marx en Engels wijzen de zorgstructuur van het dagelijks leven zelfs af. Die is burgerlijk, tribaal of onderontwikkeld. Familie wordt best afgeschaft. Liefde heeft geen plaats. Integendeel, de christelijke liefde leidt ertoe dat de arbeider zijn lot aanvaardt. De onderbouw had volgens Vandaele niet arbeid en techniek moeten zijn, maar de zorgstructuur, de materiële en ideële humuslaag van het politieke. Het historisch materialisme zou vanuit die onderbouw moeten vertrekken.

ZORGEN VOOR ELKAAR

Ik heb geprobeerd in een vogelvlucht over het boek te vliegen. De (historische) analyses zijn veel fijnmaziger. De auteur schrijft ook belangrijke zaken over het stalinisme en het fascisme. Maar de basisidee is: onze dagelijkse leefwereld, een wereld van zorg voor elkaar, offeren we op voor een ideaal. Sinds de 16^e eeuw heeft het economisch groeiprincipe meer en meer de plaats van God ingenomen. Dat komt niet goed, we moeten de zorg van onze leefwereld dringend weer meer plaats geven. Persoonlijk zou ik het religieuze van de economie nog meer in de verf zetten. Economie is theologie, vind ik.

Persoonlijk zou ik het religieuze van de economie nog meer in de verf zetten. Economie is theologie.

Maar Henk Vandaele legt toch de vinger op de wonde. Mensen zijn niet bezig met wat zou moeten, met name wat men het goede leven kan noemen. Daar past geen transcendentie bij. Ik ben wel niet zeker of de auteur daar helemaal consequent in is. Hij pleit voor een bepaalde verhouding tussen zorg en offeren. Ik vraag mij af of offeren op een of andere manier moet blijven bestaan. Hij beschrijft zelf hoe sommige natuurvolkeren niet offeren. Waarom zouden we de dingen willen veranderen door te offeren? Waarom zouden we er ons niet kunnen bij neerleggen dat dit af en toe niet lukt? Wat mij betreft is er maar één wereld, de wereld waarin we dat goede leven zo goed mogelijk moeten leiden. En dat betekent per definitie zorgen. Niet voor God of een ander principe, maar voor elkaar. Daar past liefde bij, niet de christelijke liefde voor God, maar rechtstreeks voor de mensen rondom ons.

Henk Vandaele lijkt te denken dat dit kan zonder structuren, al dan niet door de staat geïnstalleerd. Ik denk dat ook de overheid in staat is tot zorg. Het klopt niet dat, na een abdicatie door de sociaaldemocratie in de jaren 1970, de verzorgingsstaat is afgebouwd. Voor die verzorgingsstaat is gestreden tegen de neoliberale ambitie om die af te breken. En ik denk dat het bouwwerk nog altijd recht staat. Wellicht is de sociaaldemocratie bij momenten te ver meegegaan in een neoliberale logica, maar dat de idee van zorg er totaal uit verdwenen is, lijkt me onjuist. Dat belet niet dat ook de sociaaldemocratie te weinig begrepen heeft dat het groeimodel een secularisering van de christelijke heilsleer is. Een vervolg op de Verlichting dringt zich op, als we de klimaatcrisis willen overwinnen. Henk Vandaele heeft een belangrijk boek geschreven.

Luc Vanneste

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 4 (april), pagina 66 tot 68