Shout
“Shout, shout, let it all out…
These are the things I can do without.
Come on, I’m talking to you.”

Met het protestnummer Shout zetten Roland Orzabal en Chris Hughes meteen de toon van hun tweede Tears for Fears-album. Net als de naam van de band, verwijst de titeltrack naar primaltherapie. Bij deze therapievorm worden patiënten aangemoedigd te schreeuwen, huilen en te slaan naar voorwerpen om hun angstige en kwade gevoelens te uiten. Die woede en angst kwam volgens de bandleden voort uit de groeiende cultuur van machtshonger, oorlogszucht en corruptie in de eerste helft van de jaren 1980.

De verkiezing van Ronald Reagan tot Amerikaans president zorgde toen voor extra geopolitieke spanningen. Bovendien luidde hij samen met zijn ideologische partner in crime Margaret Thatcher de wittebroodsjaren van het neoliberalisme in. Hun gearrangeerde verstandshuwelijk tussen de politieke machthebbers en financiële elite bracht een maatschappelijke omwenteling op gang, gestoeld op de gelofte: ‘een grotere bruidstaart, betekent meer voor iedereen’. Dat bleek al snel een leugentje om eigen bestwil. De geprivilegieerde genodigden op het feest sneden onder dit voorwendsel jaar na jaar een stuk rijkdom en macht weg, terwijl de rest van de samenleving zich met de kruimels moest tevredenstellen.

Veertig jaar later zijn de grieven en angsten van Orzabal en Hughes nog altijd pijnlijk herkenbaar en des te relevant. De herverkiezing van Donald Trump tot Amerikaans president zorgt opnieuw voor extra geopolitieke spanningen. Bovendien wil hij met zijn financiële partner in crime Elon Musk de wittebroodsjaren van het libertarisme inluiden. Daarbij trachten ze nog een stap verder te gaan dan het neoliberalisme en komaf te maken met de overheid, de rechtsstaat en de democratie – de in hun ogen vervelende stiefdochters uit de vorige echtelijke verbintenis van de politieke bruid, namelijk die met het volk.

Everybody wants to rule the world
“I can’t stand this indecision,
married with a lack of vision.
Everybody wants to rule the world”

Na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog zette de Amerikaanse president Harry Truman samen met de Europese bondgenoten de fundamenten neer voor een nieuwe, stabiele wereldorde. Instellingen zoals de NAVO, de VN en de Europese Gemeenschap zagen het levenslicht en waren bedoeld om vrede en democratie te bewaren. Via het Marshallplan bracht Truman dan weer economische heropbouw in Europa, waarbij hij ook een bredere visie op embedded capitalism introduceerde: een kapitalisme ingebed in sterke democratische instituties, sociale bescherming en internationale samenwerking. De macht van de financiële elite werd ingeperkt door regulering, terwijl vakbonden, het middenveld en burgers meer inspraak kregen in het beleid.

Toch bleef dit evenwicht tussen economie en democratie niet overeind. In de jaren 1980 veroorzaakte het neoliberale huwelijk een gestage uitholling van de democratische instituties en sociale bescherming. De overheid werd steeds vaker afgeschilderd als een obstakel voor economische groei, terwijl de welvaartsstaat werd uitgekleed onder het mom van efficiëntie en competitiviteit. De zogenaamde tournant de la rigueur van François Mitterrand illustreerde hoe de democratie haar grip op de economie verloor: de Franse president werd, ondanks zijn mandaat om een sociaal beleid te voeren, door de financiële markten gedwongen om zijn economische koers volledig om te gooien. Niet langer de volkswil, maar de grillen van de financiële elite zetten de contouren uit waarbinnen nog democratisch debat mogelijk was.

Waar het neoliberalisme de markt boven de staat plaatste, wil het libertarisme van Trump en Musk de staat volledig buitenspel zetten.

Deze neoliberale ommezwaai plaveide de weg voor een nog radicalere ideologie, het libertarisme. Waar het neoliberalisme de markt boven de staat plaatste, wil het libertarisme van Trump en Musk de staat volledig buitenspel zetten. Hun project is niet slechts een verdere afbouw van de overheid, maar een ontmanteling van regulering, rechtsstaat en democratische controle. Ze streven een wereld na waarin de wet van de sterkste – en vooral de rijkste – moet heersen, zonder inmenging van rechters, volksvertegenwoordigers of instituties die de publieke belangen bewaken. De terugkeer van de mens als een wolf voor zijn medemens.

Zelfgenoegzaam weggezakt in onze eigenste Truman Show, waarin we ons veilig waanden onder de bescherming van de Amerikaanse grote broer, hebben we onze Europese democratie verwaarloosd. Nu kijkt Europa gedesillusioneerd toe hoe de decors van het trans-Atlantische bondgenootschap één voor één neervallen en plaatsmaken voor de disruptieve Trump Show. De speech van zijn vicepresident J.D. Vance op de internationale veiligheidsconferentie in München was op dat vlak onheilspellend duidelijk. Ik blijf hoopvol wanneer ik Europese topfunctionarissen een comeback van Europa hoor verkondigen. Alleen baart het mij zorgen dat men in die pleidooien weer vervalt in de quick fixes van het TINA-kamp, in plaats van de noodzaak aan een socialere en democratischere EU te bepleiten.

Head over heels
“I thought of your future
With one foot in the past, now just how long will it last?
Now, now, now, have you no ambitions?”

In de Europese debatten vandaag is er veel getoeter over strategische autonomie, competitiviteit, internationale handel en defensie. Hoewel stuk voor stuk belangrijke discussies, blijven ze vastgeroest binnen hetzelfde denkkader waarmee de EU al decennialang crisissen aanpakt. Zo creëert de EU met haar opgelegde bezuinigingspolitiek in tijden van verhoogde defensiebudgetten weer het perfecte excuus om te snijden in de sociale voorzieningen. Hierdoor worden burgers nog minder beschermd tegen economische en geopolitieke onzekerheden. En ondanks het feit dat meer gelijke en democratische samenlevingen minder economische crises, conflicten en oorlogen kennen, blijft het opvallend stil over veranderingen voor een socialere en democratischere Unie. Zolang we op die manier verder bouwen aan de Europese constructie, dreigt een scenario zoals in de VS ook hier vroeg of laat bewaarheid te worden.

Het Manifest voor de Democratisering van Europa van Thomas Piketty pleit uitdrukkelijk voor de oprichting van een Parlementaire Assemblée voor de Eurozone.

Een versterking van de democratische en sociale fundamenten van de EU is dus absoluut noodzakelijk. Daartoe bestaan heel wat interessante ideeën en beleidsvoorstellen, maar ik licht hier graag een uit dat als leidraad kan dienen voor toekomstige veranderingen. Het Manifest voor de Democratisering van Europa van Thomas Piketty pleit uitdrukkelijk voor de oprichting van een Parlementaire Assemblée voor de Eurozone. Deze parlementaire vergadering bestaat uit nationale en Europese volksvertegenwoordigers en krijgt bevoegdheden over fiscale en sociale harmonisatie. Cruciaal hierin is een Europese begroting voor democratisering, gefinancierd door Europese belastingen op onder meer topinkomens, grote vermogens en koolstofuitstoot. Dit budget zou worden geïnvesteerd in onderzoek, onderwijs, infrastructuur, verduurzaming en sociale bescherming, waarmee het tegelijk lidstaten opnieuw budgettaire ademruimte geeft. Het model verkleint daarmee niet alleen de ongelijkheid, maar pakt tevens het democratische deficit aan door de economische besluitvorming opnieuw dichter bij de volksvertegenwoordigers en dus bij de burgers te brengen. Bovendien doorbreekt het de fiscale unanimiteitsregel, die elke vorm van Europese belasting blokkeert en het mogelijk maakt dat multinationals en de allerrijksten belastingen ontwijken door landen tegen elkaar uit te spelen.

De oprichting van zo’n Parlementaire Assemblée voor de Eurozone is in de huidige politieke en economische realiteit uiteraard geen vanzelfsprekendheid. Toch moeten democratische en progressieve krachten ambitieuze voorstellen blijven lanceren om de status quo uit te dagen. De geschiedenis leert ons immers dat crisismomenten hardnekkige dogma’s en taboes kunnen doorbreken. Denk aan de coronapandemie, die leidde tot de historische beslissing om gezamenlijke schulden aan te gaan voor het Europees Herstelfonds – een maatregel die jarenlang ondenkbaar werd geacht. Ook recente protestbewegingen, zoals de klimaatbetogers en boze boeren, bewezen dat de EU-tanker onder druk van een woedende massa van koers kan veranderen. Er is dan ook dringend nood aan een politieke visie die verder reikt dan kortetermijnmaatregelen en symptoombestrijding. Zolang de Europese beleidsmakers blijven meedrijven op de golven van crisismanagement zonder aan een duidelijk sociaal en democratisch toekomstproject te bouwen, blijft de Unie kwetsbaar voor politieke desillusie en destabilisatie.

I believe
“I believe…
That when the hurting and the pain has gone
We will be strong”

Het ongebreideld kapitalisme van de laatste decennia heeft enkel geleid tot meer macht voor een elite die over lijken gaat in hun honger naar meer winst, macht en status. Met de kettingzaag in de hand gaan ze nu ons democratisch systeem te lijf. Met de ongeziene maatschappelijke uitdagingen van vandaag en morgen is dat ronduit beangstigend. Maar zoals de primaltherapie voorschrijft, mogen we ons niet laten verlammen door angst. De schreeuw om verandering die Hughes en Orzabal 40 jaar geleden slaakten op hun album Songs from the Big Chair moet vandaag luider weerklinken dan ooit tevoren. Alleen zo kunnen we eindelijk ontwaken uit deze Amerikaanse nachtmerrie en ons verenigen rond een nieuwe Europese droom.

Dit is het derde deel van de muzikale essay-trilogie van Daan de Zutter. Eerder verschenen:

• Woodstock of Beyond Growth (SamPol, online, 6/6/2023)
• The Men Who Sold The World (SamPol, 2022/6)

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 4 (april), pagina 54 tot 57

• Europa
• geopolitiek
• solidariteit