De Russische agressie tegen Oekraïne stelt het natuurlijke pacifisme van de West-Europese linkerzijde erg op de proef. Iedereen veroordeelt wel de Russische aanvalsoorlog. Maar de meningen zijn verdeeld over onze solidariteit met Oekraïne wegens de grote kosten en risico’s. Dat de Amerikaanse veiligheidsgarantie voor Europa lijkt weggevallen, doet de koorts nog toenemen. Voor progressieven stelt zich de vraag wat het internationaal recht en het VN-principe van collectieve veiligheid nog waard zijn.

REALPOLITIK DAN MAAR?

Kritische stemmen dringen aan op ‘de-escalatie’ en ‘diplomatie’ als de enige weg naar ‘vrede’. Binnen en buiten Europa denken niet weinigen bovendien dat het Westen zelf schuld draagt aan deze oorlog. Met name de uitbreiding van de NAVO tot in de vroegere Sovjet-Unie, en het plan om Oekraïne lid te maken, zouden Rusland een ondraaglijk onveiligheidsgevoel hebben gegeven.

Binnen deze kritische lezing is ontspanning tussen Europa en Rusland enkel mogelijk wanneer aan bepaalde Russische eisen wordt toegegeven. Zulke ‘realpolitik’ betekent dat Oekraïne en mogelijke andere landen zoals Georgië en Moldavië hun vrijheid weer inruilen voor een vorm van Russisch controle, ook al worden ze officieel ‘neutraal’. Meer wil Poetin niet, ook al is dit al heel veel. Men vertrouwt erop dat Rusland de Baltische NAVO-landen Estland, Letland en Litouwen wel met rust zal laten. Kortom, mocht de rest van Europa zich voortaan afzijdig opstellen, zou het van Rusland niets te vrezen hebben, zelfs geen cyberaanval.

Het is juist dat de VS en Europa bij het einde van de Koude Oorlog de kans hebben gemist op een inclusiever veiligheidsarchitectuur met Rusland als volwaardig lid. Dit kon via de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) of zelfs Russische toetreding tot de NAVO. Deze strategische keuze heeft bijgedragen tot de radicalisering van de Russische politiek. Poetin noemde de instorting van de Sovjet-Unie de grootste catastrofe. Dit verhaal is vergelijkbaar met de manier waarop na de Eerste Wereldoorlog de bestraffing van Duitsland via het Verdrag van Versailles (1919) de nazipartij de wind in de zeilen gaf. Verstandige politiek veronderstelt dat je anticipeert op onbedoelde gevolgen. Maar rechtvaardigt deze voorgeschiedenis dat we Oekraïne nu laten vallen?

JAREN ’80 OF ’30?

Sommige critici van de Oekraïne-politiek van Biden en Europa halen goede herinneringen op aan de vredesbeweging en de massale betogingen tegen de raketten eind jaren 1970, begin jaren 1980. Die vonden plaats tijdens een felle escalatie van de Koude Oorlog. Ook zij eisten ontwapening, en om te beginnen een terugkeer naar diplomatieke ontspanning zoals in de vroege jaren 1970. Waarom schaart de hele linkerzijde zich niet achter een heruitgave hiervan?

De toenmalige situatie was fundamenteel verschillend van de huidige. Toen controleerden de Sovjets direct of indirect al het grootste deel van Centraal- en Oost-Europa. Dit was simpelweg de territoriale eindstand van de Tweede Wereldoorlog. Moskou was in Europa ‘verzadigd’. Een Derde Wereldoorlog riskeren om deze gebieden te bevrijden, was voor het Westen nooit aan de orde. Maar de detente waar de Amerikaanse president Nixon (1969-1974) en Sovjet-leider Brezjnev (1964-1982) in de vroege jaren 1970 aan gewerkt hadden, was in de tweede helft van dat decennium op de klippen gelopen. De Democratische Carter-administratie (1977-1981) en eerste Republikeinse Reagan-administratie (1981-1985) stelden de ontspanning met de Sovjets om ideologische redenen in vraag. Tegelijk verziekten oude en nieuwe proxy-oorlogen in het Zuiden (Angola, Afghanistan, Nicaragua, enzovoort) de betrekkingen. Het gevolg was hoogoplopend wederzijds wantrouwen, een angstwekkende impuls voor de nucleaire wapenwedloop en vrees voor oorlog. Logisch dat de vredesbeweging deze irrationaliteit een halt wilde toeroepen.

De huidige situatie is beter te vergelijken met de jaren 1930, toen de fascistische staten Japan, Italië en Duitsland aan hun veroveringstochten begonnen.

De huidige situatie is beter te vergelijken met de jaren 1930, toen de fascistische staten Japan, Italië en Duitsland aan hun veroveringstochten begonnen. Zoals vandaag stonden toen het internationaal recht en de Volkenbond – de voorloper van de VN – onder immense druk. Ook toen wilden de isolationistische Amerikanen Europa geen veiligheidsgarantie bieden (ze kwamen pas onverwachts in de Tweede Wereldoorlog na de Japanse aanval op Pearl Harbor eind 1941 en Hitlers oorlogsverklaring). Stalin wou na Hitlers machtsovername in 1933 met de West-Europeanen een antifascistisch front vormen. Maar Londen bleef weigeren om ideologische redenen, waarop de Sovjets in augustus 1939 dan maar hun Duivelspact met Hitler sloten. Na jaren van desinvestering in defensie stond West-Europa er alleen voor. Vanaf 1933 kozen de Britten voor appeasement. Zelfs na zijn verovering van Oostenrijk en het Tsjechische Sudetenland in 1938 geloofden ze in diplomatie met Hitler. De angstige Fransen volgden deze koers. Veel te laat, bij Hitlers inname van heel Tsjechoslowakije later dat jaar, beseften de regerende Britse Conservatieven en de pacifistische Labour-oppositie dat Hitler gestopt moest worden.

Deze fout willen de Europese hoofdsteden vandaag niet maken. Met een status quo-gezinde Sovjetleider als Leonid Brezjnev kon je nog praten en akkoorden sluiten. Met fascistische veroveraars is dat veel moeilijker, en onmogelijk als ze niet op tijd met tegenmacht worden geconfronteerd. Poetin is geen Hitler, maar op internationaalrechtelijk vlak is het geen fundamenteel verschil dat hij ‘maar een kleiner stuk’ van Europa wil veroveren.

COLLECTIEVE VEILIGHEID

‘Realistische’ argumenten om Poetin in de vroegere Sovjet-Unie zijn gang te laten gaan, schieten moreel zwaar te kort, en zijn helemaal niet progressief. Het was om te beginnen ethisch niet verkeerd dat Oost-Europese landen, na eeuwen van Russische onderdrukking, bij het Westen bescherming zochten en kregen. Enkel Poetin en hij alleen is nu verantwoordelijk voor zijn agressie. De NAVO had nooit aanvalsplannen tegen Rusland. Het gaat hier dus niet om een legitiem Russisch veiligheidsbelang, wel om de eerzucht en het expansionisme van een extreemrechtse Russische dictatuur. Tsjetsjenië, Georgië en Syrië waren eerdere slachtoffers.

Het gaat hier niet om een legitiem Russisch veiligheidsbelang, wel om de eerzucht en het expansionisme van een extreemrechtse Russische dictatuur.

Wat betekent het internationaal recht nog, als de ene soevereine staat de andere mag aanvallen en annexeren? Het VN-Handvest is glashelder over de illegaliteit hiervan. Het antwoord is het VN-principe van collectieve veiligheid. Als één land wordt aangevallen, moeten alle andere het bijstaan, desnoods met militaire actie. In dit geval geven westerse landen hieraan gehoor, door harde economische sancties tegen de agressor en wapenleveringen aan het slachtoffer. Hierdoor kon Oekraïne tot nu toe de totale verovering voorkomen.

Bovendien kun je vanuit realpolitik ook argumenteren dat Russische agressie tegen de EU-landen van het Balticum, de sterk geïntegreerde EU grote schade zou berokkenen. Deze landen preventief bijstaan is in dit opzicht een kwestie van EU- en Belgische zelfverdediging. Het gaat niet enkel om idealisme.

OVERTUIGENDE AFSCHRIKKING

Ook nu staat Europa er alleen voor. Gezien de krachtsverhoudingen in de wereld en op het slagveld, is er een kans dat er dit jaar een wapenstilstand komt. Dan moet Oekraïne wellicht de bezette gebieden definitief afstaan en kan het nooit lid van de NAVO worden. Akkoord, diplomatie voor oneervolle compromissen geniet de voorkeur op de voortzetting van de bloedige oorlog, waarbij een snelle eindoverwinning voor Oekraïne erg twijfelachtig is. Voor Europa betekent dit dan niet dat de crisis voorbij is. Om voorbereid te zijn op toekomstige scenario’s, hebben Oekraïne, Europa en België een sterkere defensie nodig.

Hopelijk komt er na een wapenstilstand toch duurzame vrede. Maar de kans is reëel dat Poetin na een adempauze opnieuw probeert om heel Oekraïne te veroveren. Voor afschrikking en zelfverdediging is het noodzakelijk dat Oekraïne zelf een sterker leger heeft. Daarnaast werken de Europese landen aan een gezamenlijke troepenmacht om Oekraïne na een wapenstilstand te garanderen. Omdat voor Europa de veiligheid van de eigen troepen en het vermijden van burgerslachtoffers belangrijker is dan voor Rusland, heeft het meer gesofisticeerd en duurder materiaal nodig.

Europa moet voorbereid zijn op bijkomende scenario’s, zoals Russische agressie tegen Baltische staten, of represailles tegen andere Europese landen.

Europa moet voorbereid zijn op bijkomende scenario’s, zoals Russische agressie tegen Baltische staten, of represailles tegen andere Europese landen. Dan spreken we over cyber en kritische infrastructuur, maar in extreme scenario’s ook raketaanvallen. Het is bijvoorbeeld onaanvaardbaar dat België geen luchtafweer heeft. Je wil als Europa door het Russische regime ook niet constant geïntimideerd en gechanteerd worden. Dit is een kwestie van overtuigende afschrikking. Zolang de fascist Poetin met kernwapens dreigt, spelen ook de Franse en Britse kernwapens een rol bij deze afschrikking. Helaas.

Het is al vaak gezegd: voor de efficiëntie en om kosten te drukken, moeten de Europese landen op defensievlak nog meer samenwerken. Maar zoals Tim Haesebrouck en Michelle Haas in het vorige nummer van Samenleving & Politiek (april 2025) al aangaven, is er al meer samenwerking dan we denken.

PROGRESSIEVE VOORWAARDEN

Progressieven moeten evenwel hameren op een reeks voorwaarden bij de hogere defensie-inspanningen en de risico’s die we voor Oekraïne nemen.

1. Democratische controle

In zijn afscheidsspeech in januari 1961 waarschuwde de Amerikaanse president en voormalig oorlogsgeneraal, Dwight Eisenhower, voor het ‘militair-industrieel complex’. Defensieministers, legerleiders en wapenfabrikanten dromen vandaag opnieuw van astronomische bedragen. Progressieven binnen en buiten regering moeten hiertegen hard op de rem staan. De Europese landen moeten concreet identificeren wat echt nodig is. Daarom zijn abstracte NAVO-percentages van 2 tot 5% ten opzichte van het bbp weinig behulpzaam. Ook vanuit het parlement moet de democratische controle op dit alles worden gemaximaliseerd. Zijn er geen grenzen aan de mate waarin oligarchen en andere private aandeelhouders rijk worden door de huidige wapenwedloop? Waar mogelijk moeten overheden participaties in bedrijven nemen. Het is, ten slotte, belangrijk dat we onze vrijemeningsuiting en pluralistisch debat niet onder druk laten zetten. Niet elke criticus van het regeringsbeleid is een Putin-Versteher of erger. Voor de democratische gedragenheid van het beleid is een ruime bandbreedte in het debat een voorwaarde.

Zijn er geen grenzen aan de mate waarin oligarchen en andere private aandeelhouders rijk worden door de huidige wapenwedloop?

2. Het internationaal recht vormt het kader

Tranen voor Oekraïne, maar niet voor Palestina? Het huidige Europese beleid is tergend hypocriet. Zowel Poetin als Netanyahu zijn voorbeelden van wat je ‘zwaar geopolitiek banditisme’ moet noemen. Ze veroveren en annexeren illegaal, en stapelen daarbij de misdaden tegen de mensheid op. Daarom worden ze alle twee gezocht door het Internationaal Strafhof. Maar Netanyahu krijgt nog altijd westerse bescherming en wapens. Onze solidariteit met Oekraïne moet gebaseerd zijn op universele rechtsprincipes en mensenrechten, niet op identitaire Europese constructies waarbij de Palestijnen voor de bus worden gegooid. We kunnen geen miljarden extra in defensie pompen voor een racistische wereldvisie.

Kunnen linkse partijen deze dubbele standaard ongedaan maken? Waarschijnlijk niet, maar hij moet wel permanent en openlijk worden bekampt. Dat ook Arizona dan het etiket van ‘kibbelkabinet’ krijgt, moeten we er maar bij nemen. Hopelijk gaan ook eens de ogen van de Wetstraatpers open, en zullen N-VA en MR het eindelijk moeten uitleggen.

¨3. Actieve diplomatie en samenwerking tussen de EU en de rest van de wereld

Als de EU trouw is aan zichzelf, blijft ze op wereldvlak opkomen voor collectieve veiligheid, zonder hypocrisie. Willen de andere partners dat de wereld onder Poetin en Trump, zoals in de jaren 1930, nog meer afglijdt naar een jungle? Hiervoor moet op topniveau de dialoog worden aangegaan met China, wetende dat de EU de macht mist om de binnenlandse mensenrechtensituatie in China te veranderen. Een hechte band met China is belangrijk omdat China Poetin enigszins kan intomen. Ook de andere BRICS-landen, de democratieën India, Brazilië en Zuid-Afrika, spelen hierin een rol. Zij bieden Poetin tot nu toe een economische levenslijn. Het geopolitieke aspect mag voorts een element zijn om welwillend te kijken naar de ontwerp-handelsakkoorden van de EU met India en het Zuid-Amerikaanse handelsblok Mercosur.

Een hechte band met China is belangrijk omdat China Poetin enigszins kan intomen.

Vanuit de EU en Europese hoofdsteden is een actieve diplomatie richting het mondiale zuiden aangewezen. Met postkoloniale nederigheid moet Europa baanbrekende voorstellen doen voor een versterking van het internationaal recht en een rechtvaardiger economische wereldorde. De Italiaanse premier Georgia Meloni kan Trump wel uitnodigen “to make the West great again”, het belaagde Europa moet vooral beseffen dat het te weinig vrienden heeft. In dit opzicht is het waanzin dat Europese regeringen als de Nederlandse en Belgische hun ontwikkelingssamenwerking in vraag stellen. Hier blijkt ook hoe de pro-Israëlische houding van vele Europeanen onze geopolitieke positie en dus veiligheid in het gedrang brengt.

4. Rechtvaardige financiering

Het moet nog meer worden beklemtoond: de verhoogde defensie-inspanning mag niet ten koste gaan van sociale rechtvaardigheid. Meer nog, zonder maatschappelijk draagvlak worden de extra inspanningen een moeilijke zaak. Het is daarom juist dat progressieve partijen aanspraken op de sociale zekerheid en de inkomens van werkenden voor defensie consistent afwijzen. Er zijn ook limieten aan financiering via schulden. Zo productief voor de rest van de samenleving zullen veel van deze investeringen wel niet zijn, terwijl de komende generaties wel met de rentelasten zullen zitten.

Met andere woorden, rechtvaardige financiering vergt hogere belastingen op kapitaal. Dan spreken we over de superwinsten van wapenbedrijven, bedrijfswinsten van multinationale ondernemingen en diverse vormen van vermogensfiscaliteit voor de hogere percentielen. Daar is nog heel veel marge. Of hoe rechtse fiscaliteit onze veiligheid in het gedrang brengt.

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 5 (mei), pagina 38 tot 43

• pacifisme
• oorlog
• Oekraïne
• Rusland