Integration Otherwise Inspiration Kit van Luce Beeckmans e.a. is de collectieve neerslag van het Europese onderzoeksproject ‘ReRoot’. Het boek sluit aan bij de kritische – en zelfs sceptische – literatuur en onderzoek dat ‘integratie’ als paradigma en praktijk ontleedt en problematiseert. Daarvoor moeten we maar even over het muurtje kijken, naar Nederlandse onderzoekers als Jaco Dagevos, Saskia Bonjour en Willem Schinkel. Allemaal geven ze aan dat ‘integratie(beleid)’ migranten op achterstand zet en sociale ongelijkheid reproduceert, doordat de nadruk ligt op het voldoen aan dominante criteria.

Adrien Favell verwoordt het scherp in zijn boek The Integration Nation. Immigration and Colonial Power in Liberal Democracies: het gangbare beleid mikt niet op ‘integratie’, maar veroorzaakt ‘des-integratie’. Wat ‘des-integratie’ concreet betekent, wordt duidelijk in het boek van Beeckmans e.a. wanneer ze obstakels laten zien die integratiepraktijken kunnen beperken: structurele, culturele, institutionele en individuele barrières.

Dit deel van het boek sluit goed aan bij het recente onderzoek van REFUFAM en dito boek Vluchtelingengezinnen na erkenning. Barrières en trajecten naar inclusie van Mieke Groeninck, Dirk Geldof, ikzelf en anderen (waaronder Luce Beeckmans als één van de promotoren). Het brede integratiebeleid sluit niet in, maar laat nieuwkomers verdwalen in een realiteit waar doelpalen voortdurend worden verzet; zelfs richting migratiebeheer en -controle. Het boek gaat echter verder dan kritiek, maar illustreert wat er wel werkt, werkzaam is op veel lokale plaatsen in diverse landen. Het biedt handvatten om het anders te doen van onderuit. “Zien, denken én handelen”, dus.

NIEUWE INTEGRATIELENS

Beeckmans e.a. brengen een kritische herijking van het dominante integratiedebat in Europa. Klassieke integratiemodellen vertrekken te veel vanuit de statische tweedeling tussen dé migrant en de ontvangende samenleving. Integratiebeleid wordt bekeken door de lens van mogelijke aanzuigeffecten en gedreven door welvaartschauvinisme. Het gevolg is dat ongelijkheid langs etnisch-culturele breuklijnen met A- en B-burgers – maar ook C-, D-, … Z-burgers – een beleidsmatig streefdoel wordt. Het bewijst wat Favell ook stelt: integratie is een historisch gekleurd fundamenteel koloniaal begrip, dat zich inschrijft in een normatief staatsproject dat migranten pathologiseert en een lineaire progressie naar het burger-ideaal afdwingt, waarbij velen structureel uitgesloten worden.

Beeckmans e.a. contesteren dat lineair proces. Integratie is altijd gelaagd, dynamisch en relationeel. De auteurs duiden hun ‘more-than-integrative lens’ waarmee integratie wordt gezien als een gezamenlijke praktijk, die voortdurend verandert door interacties op lokaal niveau. Daarbij zijn zogenaamde ‘arrival infrastructures’ belangrijk – die fysieke en sociale plekken waar nieuwkomers en gevestigden op elkaar inwerken, samen leven en samen bouwen. Ze delen daarbij zowel ruimte, middelen als kennis.

‘Arrival infrastructures’ zijn fysieke en sociale plekken waar nieuwkomers en gevestigden op elkaar inwerken, samen leven en samen bouwen.

‘Arrival infrastructuring’ verwijst naar het interactieve proces waarbij migranten samen met lokale partners infrastructuren scheppen die integratie en inbedding in de stad mogelijk maken. Dit gebeurt op uiteenlopende plekken: opvangcentra, buurthuizen, moskeeën, kerken, winkels, sportverenigingen en straten. Beeckmans e.a. baseren zich daar ook op menselijke relaties als ‘infrastructuur’ en op een hele reeks casestudies als illustratie. Daarmee nemen ze dus afstand van traditionele ‘top-down’ beleidsperspectieven en benadrukken ze dat integratie zich juist vaak ‘bottom-up’ afspeelt. Migranten zijn medevormgevers, niet louter ontvangers, van arrival infrastructures.

WERELDLIJKE WANDELING LANGS BESTAANDE PRAKTIJKEN

Het concept ‘infrastructuring’ wordt aan heel wat lokale praktijkvoorbeelden gekoppeld, waar een amalgaam van formele en vooral informele actoren samen antwoorden bricoleren als antwoord op “integratienoden”. De etnografische blik en visualisering maken het boek vooral erg “tastbaar”; of “vleselijk” zoals Loic Wacquant zijn sociologische benadering duidt.

Enkele voorbeelden zijn Roma-mediatorprojecten die werken als brug tussen scholen en Roma-families in Nordstadt Dortmund. Roma-mediatoren, vaak zelf met Roma-achtergrond, treden op als vertrouwenspersoon voor ouders. Ze ondersteunen communicatie en deelname aan het onderwijsproces, om structurele uitsluiting en wantrouwen tegen te gaan. Of denk aan het steunwerk van de Aziatisch-Turkse gemeenschap in Istanbul, waar religie en familie cruciaal zijn voor ‘domestic workers’. In La Chapelle, Parijs, dienen Soedanese restaurants en cafés als essentiële knooppunten voor recent aangekomen migranten, die zich een weg banen door de complexiteit van co-nationale solidariteit. In een praktijk als “Play4Peace” in Brussel fungeert sport als brug tussen migranten en inwoners. In Thessaloniki staan interreligieuze initiatieven centraal waar lokale kerken en buurtorganisaties samenwerken om infrastructuren te scheppen voor ontmoeting en participatie door migranten en gastgemeenschap.

Ook de integratiepraktijken van arbeidsmigranten uit vooral Polen in de regio Westland in Nederland, waar tuinbouw de economie domineert, komen aan bod. Poolse kerken, taal- en informatiepunten, winkels, maar ook informele ontmoetingsplekken in de buurt of op het werk maken daar het verschil. De casus Westland laat zien hoe lokale werkgevers, migrantenzelforganisaties en gemeenten experimenteren met toegang tot huisvesting, rechtshulp en sociale participatie. Informele netwerken onder migranten zijn vaak de échte vindplaatsen van steun en “thuisgevoel”. En dichterbij huis, in Brussel, vertelt één van de onderzoekers over de bezetting van een federaal gebouw door niet-gehuisveste asielzoekers en activisten die samen een unieke ruimte creëerden voor gemeenschapsvorming te midden van erbarmelijke levensomstandigheden.

ZIEN, DENKEN EN HANDELEN

Luce Beeckmans e.a. nemen je niet alleen mee op ‘een wereldlijke wandeling’, waar praktische antwoorden vorm krijgen op levensdomeinen als werk, wonen, leren, gezondheid en taal, maar willen ook handvatten bieden voor professionals, beleidsmakers, vrijwilligers en migranten zelf, om hun denken en handelen te versterken. Het klinkt niet echt sexy, maar dit is ook “een handboek”. Met een wat hipper woord, bieden de onderzoekers een ‘toolkit’. De tools zijn ontworpen voor participatie, dialoog, reflectie en actie. Elke tool start met open reflectievragen: “Welke arrival infrastructures zijn aanwezig in mijn werkgebied?” of “Hoe versterk ik bestaande netwerken in plaats van ze alleen top-down te coördineren?” en "Wie krijgt een stem in het proces, wie wordt uitgesloten?"

De auteurs bieden ‘checklists’ voor het ontwikkelen van inclusieve infrastructuren.

Vervolgens bieden de auteurs ‘checklists’ voor het ontwikkelen van inclusieve infrastructuren. Het boek biedt tools voor dialoog met werkvormen en geeft tips voor het organiseren van dialoog tussen migranten, beleidsmakers en buurtgenoten. Bijvoorbeeld: rollenspellen om elkaars perspectief beter te begrijpen of participatieve workshops en storytelling-projecten, waarin migranten hun eigen arrival stories delen als startpunt tot beleidsontwikkeling. Er zijn uitgebreide beschrijvingen van geslaagde lokale initiatieven, met evaluatiecriteria voor beleidsmakers en organisaties. Elk praktijkvoorbeeld wordt voorzien van een reflectie: wat hebben we gedaan, wat ging goed, wat kan beter?

Integration Otherwise Inspiration Kit is een hoopvol boek. De auteurs houden een pleidooi voor het erkennen van steden als dynamische laboratoria van inclusie en participatie. Het is vooral een oproep aan beleidsmakers om flexibeler en contextspecifieker te denken en handelen, minder gebonden aan nationale kaders. Beleidsmakers kunnen professionals en migranten structureel betrekken in beleidsontwikkeling en evaluatie, alleen al omdat ze experten zijn vanuit het alledaagse leven. Hun bottom-up dynamieken zijn een kernvoorwaarde voor succesvolle integratie. Het beleid stelt zich graag voor als realistisch. De antipode daarvan is “idealistisch”. De worteling in de alledaagse praktijken van ‘integratie’ toont ons waar het echte realisme zit.

Pascal Debruyne

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 7 (september), pagina 77 tot 79