In 'Freedom. An Unruly History' (Harvard University Press, 2020) beschrijft Annelien De Dijn de woelige geschiedenis van het concept vrijheid doorheen de voorbije eeuwen. Twaalf jaar werkte de Belgische historica aan het boek, dat vandaag met de coronacrisis razend actueel is. De sociale afstandsregels, het mondmasker, de avondklok, het reisverbod, … in een hevig maatschappelijk debat stellen velen zich de vraag in hoeverre de coronamaatregelen een inbreuk zijn op onze persoonlijke vrijheid. Volgens Annelien De Dijn is het antwoord op die vraag ronduit 'neen'. "Zolang de maatregelen breed gedragen worden en onderhevig zijn aan de democratische controle van parlement, pers en middenveld, schaden ze onze vrijheid niet. Hoe streng ze ook zijn. Maar daar zijn veel mensen het duidelijk niet mee eens. Zij vinden dat elke overheidsmaatregel, hoe noodzakelijk ook voor de volksgezondheid, een inbreuk vormt op hun individuele vrijheid." Dat laatste is niet nieuw. In haar boek lezen we over het ontstaan van het klassieke liberalisme in de 19e eeuw, dat de basis legde voor de huidige, meer individualistische invulling van vrijheid. Dat was een antidemocratische reactie op de Franse Revolutie. "Men was vooral bang dat de overheid zou worden gebruikt voor meer herverdeling."

Vandaag is Annelien De Dijn hoogleraar Politieke Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. We spreken haar via Skype, maar de camera blijft uit. Na een voormiddag vol onlinemeetings, wil ze dit interview al wandelend doen. "Even de benen strekken buiten. Anders word ik helemaal een zitzak." En straks om 21u is er de avondklok. 'Stop de lockdown. Vrijheid!'', tweette Thierry Baudet daarover. De invoering van de avondklok zorgde voor gewelddadig protest in Nederland. "Wie ervan overtuigd is dat corona een hoax of – erger nog – een samenzwering is, vindt de coronamaatregelen wellicht een despotische uitoefening van de politieke macht," aldus De Dijn. "Maar deze mensen zitten epistemisch echt in een ander universum. Ze zijn volslagen losgezongen van de werkelijkheid. Nog anderen erkennen wel dat het coronavirus bestaat, maar zien de maatregelen als een bedreiging voor hun vrijheid. Die laatste groep zit volgens mij ook fout."

Is er dan geen spanningsveld tussen individuele en collectieve vrijheid? In Edegem en Kontich moesten 5.000 mensen in quarantaine omdat 1 iemand was gaan skiën.

"Die dame was tegen het advies van de overheid in gaan skiën en hield zich nadien niet aan de quarantaineregels. Eigenlijk vindt ook zij, net als de anti-lockdownbetogers, dat de overheid haar vrijheid niet mag belemmeren, zelfs als ze daarmee anderen schade berokkent. Het is een nihilistische invulling van het concept vrijheid, waarbij de rechten van het individu moeten worden beschermd tegen de 'tirannie' van de overheid."

De skiënde mama hanteert een nihilistische invulling van het concept vrijheid.

Vrijheid is vandaag vooral een kwestie van individuele rechten, maar in uw boek toont u aan dat dat niet altijd zo was.

"Het concept vrijheid heeft lange tijd een meer emancipatorische rol gespeeld. Het werd door allerlei bewegingen ingeroepen om te vechten tegen politieke en economische elites, en om macht naar beneden te brengen. De Franse Revolutie was de eerste, belangrijke poging om een meer democratisch bestuur te introduceren."

Dat mislukte alvast spectaculair.

"Er kwam een stevige reactie, die paradoxaal genoeg gevoerd werd in naam van de vrijheid. In de 19e eeuw ontstond het klassieke liberalisme, dat gekant was tegen politiek zelfbestuur van de meerderheid. Klassieke liberalen waren bang dat de overheid zou worden gebruikt voor meer herverdeling. In die periode werd de basis gelegd voor de huidige invulling van het concept vrijheid. Vandaag heeft vrijheid niet langer dat emancipatorisch karakter, maar wordt het juist ingezet om bestaande machtsongelijkheden te bestendigen."

Het concept vrijheid wordt vandaag ingezet om bestaande machtsongelijkheden te bestendigen.

Tijdens de Koude Oorlog werd het pleit definitief beslecht, schrijft u.

"In die periode werd het individualistische vrijheidsbegrip verheven tot hét vrijheidsbegrip. Het collectieve vrijheidsbegrip geraakt geassocieerd met het marxisme en daarom ook verdacht. Na 1945 deden de communisten het goed bij verkiezingen in Frankrijk en Italië. Dat zorgde voor een schokgolf bij intellectuelen in heel Europa. Er werd met man en macht gewerkt aan een krachtig ideologisch alternatief voor het marxisme."

Dat werd ruimhartig gesponsord door allerlei netwerken uit Amerikaanse hoek.

"Het bekendste is wellicht de Mont Pèlerin Society, een besloten genootschap van liberale denkers dat in 1947 wordt opgericht door Friedrich Hayek. De Koude Oorlog was niet alleen een wapenwedloop, maar ook een ideologische oorlog. Het concept vrijheid werd zo, net zoals dat in de 19e eeuw het geval was, een politiek wapen om de belangen van een kleine minderheid te beschermen. Het werd gekaapt door voorstanders van een kleine overheid. Maar waar in de 19e eeuw nog radicale democraten, feministen en vooral socialisten voor weerwerk zorgden, verdwijnt dat verzetsgeluid na de Tweede Wereldoorlog bijna volledig. Ook links ruilt het collectieve vrijheidsbegrip in voor een meer individualistisch vrijheidsbegrip."

Waarom is vrijheid vandaag zo'n krachtig politiek wapen, zeker in de VS?

"Het idee van de oude westerse samenleving, gestoeld op individuele vrijheid, is er gewoon erg dominant. De VS is the land of the free met zo weinig mogelijk overheid. In mijn boek probeer ik aan te tonen dat dit idee van continuïteit vals is, dat de vrijheid van Franse en Amerikaanse Revolutionairen heel anders werd ingevuld dan de vrijheid waarop de Trump-aanhangers op het Capitool zich beroepen."

Aanleiding van uw boek was niet het presidentschap van Donald Trump, maar dat van Barack Obama.

"Toen Obama president werd, werkte ik in de VS als postdoctoraal onderzoeker. Ik keek verbijsterd naar het verzet tegen zijn pogingen om de health care uit te breiden voor miljoenen Amerikanen die geen toegang hadden tot de zorgverzekering. Dat een ziekteverzekering een aanslag zou zijn op iemands vrijheid, en zou leiden tot totalitarisme of – al even erg – socialisme, vond ik zo een gek idee dat ik besloot er een boek aan te wijden (lacht)."

De discussie over individuele en collectieve vrijheid is in Europa ook een discussie tussen liberalisme en socialisme. Vrijheid is dan iets van liberalen en gelijkheid van socialisten.

"Nochtans hebben socialisten zich historisch altijd gezien als de partij van de vrijheid: het verheffen van gewone mensen zodat ze het leven kunnen leiden dat ze willen, tegen de dominantie van politieke en economische elites in. In die optiek is er geen tegenstelling tussen vrijheid en gelijkheid, maar heb je gelijkheid nodig om echt vrij te kunnen zijn.

Dat idee is overigens ouder dan het socialisme zelf. De 17e eeuwse politieke denker James Harrington schetste in zijn boek The Commonwealth of Oceana (1656) reeds de ideale politieke gemeenschap: dat is niet alleen een democratische gemeenschap, maar ook een gemeenschap waar het bezit niet geconcentreerd blijft in de handen van een kleine groep, maar verspreid wordt onder zoveel mogelijk burgers. Voor Harrington was democratisch zelfbestuur, en dus vrijheid, enkel mogelijk mits economische gelijkheid."

Frank Vandenbroucke spreekt over het 'rijk der vrijheid' dat in zicht komt met het vaccin. Een verwijzing naar Marx en zijn ''s morgens jagen, 's middags vissen en 's avonds aan kritiek doen'.

"Ook het marxisme heeft een duidelijke emancipatorische inslag. Wel was Marx altijd erg vaag over de manier waarop die vrijheid politiek-institutioneel moest worden gerealiseerd en was hij natuurlijk niet voor de verspreiding van het privébezit, maar voor de afschaffing ervan."

De Pools-Belgische filosofe Alicja Gescinska spreekt over positieve en negatieve vrijheid. Ze beschrijft hoe ze met haar mama in een prachtige poppenwinkel stond maar geen geld had om er één te kopen.

"Ik vind die concepten wat verwarrend. Aan positieve vrijheid worden zoveel verschillende invullingen gegeven. Meestal wordt ermee bedoeld dat vrijheid enkel kan bestaan als men ook de economische middelen heeft om te doen wat men wil. Natuurlijk ben ik het eens met het idee dat je niet echt vrij kan zijn als je niet voldoende geld hebt om in je basisbehoeftes te voorzien. Wat ik mis in dat verhaal is meer aandacht voor machtsongelijkheid. Het gaat er niet alleen over dat de mama van Alicja Gescinska geen geld had om een pop te kopen, maar dat anderen zoveel geld hebben dat ze 3.000 poppen kunnen kopen. En dat geld geeft rijken macht over degenen die minder middelen hebben."

Is het de taak van de overheid om voor vrijheid te zorgen, bijvoorbeeld door het voorzien van een sociaal vangnet?

"Dat is wat paternalistisch geformuleerd. De overheid is geen vader die ons vrij maakt. De overheid, dat zijn wij. Daar zijn we niet meer van doordrongen. De overheid is niet extern aan de gemeenschap. De overheid is van ons en wij moeten er met zijn allen voor zorgen dat de overheid zich ook zo blijft gedragen. Een goed functionerende democratische overheid heeft een wij-gevoel nodig. Zeker in België is dat aartsmoeilijk, omdat ons land zo hartsgrondig verdeeld is. Want wie is die 'wij' dan nog?"

De overheid is geen vader die ons vrij maakt. De overheid, dat zijn wij.

We zijn ook een pak individualistischer ingesteld dan vroeger.

"Dat is zeker zo. Maar anderzijds was de verzuilde maatschappij van de vorige eeuw misschien niet individualistisch, maar toch ook wel sterk geparticulariseerd."

Die zuilen zijn ondertussen verdwenen en vervangen door reclame, sociale media en de druk van de consumptiemaatschappij, misschien nog meer normerende krachten?

"Hoe autonoom zijn we nog écht in onze keuzes, is inderdaad een fundamentele vraag. Wat voor wezens zijn we: zijn we automatons of bepalen we zelf nog hoe we ons leven inrichten? In mijn ogen is het een vraag die bijna onmogelijk te beantwoorden valt, maar moeten we ons in ieder geval wel gedragen alsof we vrij zijn."

Dat moet u toch even uitleggen.

"Stel dat we gedetermineerd worden door factoren die buiten ons liggen zoals reclame of sociale media, wat ik op zich een aannemelijke hypothese zou vinden, dan is dat nog geen goede reden om onze politieke vrijheid op te geven – en daarmee bedoel ik: democratisch zelfbestuur. Want wat is het alternatief? Dat we de macht in handen leggen van een klein groepje experts? Neen toch. Wat geeft ons de garantie dat die experts ook niet onderhevig zijn aan allerlei onbewuste vooroordelen?"

Erg vrij leken de gedachten van de bestormers van het Capitool alleszins niet. Ze echoden letterlijk wat ze in hun digitale bubbel dagdagelijks van Trump hoorden.

"Dat is zeer zorgwekkend. Tegelijk wil ik als historica waarschuwen om toch niet te veel de nieuwigheid van onze samenleving te benadrukken. De verzuilde maatschappij van de vorige eeuw was er ook één van bubbels. Net zoals die van de 17e eeuw, waar religieuze groepen regelmatig met elkaar slaags geraakten. En denkt u dat de eerste kranten objectief verslag uitbrachten? Dat waren scheldkanonnades bestemd voor een kleine groep van gelijkgestemden. Laten we dus niet te nostalgisch zijn."

De verzuilde maatschappij van de vorige eeuw was er ook één van bubbels.

Nostalgisch terugkijken doen we vaak ook naar de zogenaamde trente glorieuses, de periode tussen 1945 en 1973. De overheid was slagvaardig en het naoorlogs wij-gevoel sterk.

"Tijdens de coronacrisis blijkt nogmaals het gebrek aan slagkracht van onze overheid. Met de oliecrisis en de ondergang van de Sovjet-Unie geraakte de idee van de overheid als regisseur in diskrediet, en de idee van de overheid als eigenaar van bepaalde productiemiddelen al helemaal. Op dat moment was dat misschien een begrijpelijke reactie. Achteraf gezien moeten we vaststellen dat de doorgedreven liberalisering gigantisch veel schade heeft berokkend."

De coronacrisis kan een opportuniteit zijn om onze samenleving te veranderen, maar die liberalisering terugdraaien wordt niet eenvoudig.

"Ik ben daar niet al te optimistisch over, neen. Deze pandemie wordt vaak vergeleken met de Spaanse griep van 1918. Die had voor tientallen miljoenen doden gezorgd, maar al snel werd daar nog nauwelijks over gesproken. De pandemie verdween uit het collectieve geheugen. Dit kan nu opnieuw zo zijn. Over 2021 wordt nu vaak gezegd dat dit het jaar wordt waarin 'we onze vrijheid herwinnen'. Lees: het jaar waarin we ons leven oppikken alsof corona er nooit is geweest.

Ook de reactie op de financiële crisis van 2008 illustreert hoe moeilijk het is om echte verandering te realiseren. Die crisis maakte duidelijk dat de afwezigheid van een centrale regisseur tot enorme problemen leidt, maar de correctie daarop was miniem. Dat zo'n crisis niet automatisch heeft geleid tot een correctie, is voor een stuk te wijten aan het feit dat er geen eensgezindheid was over wat dan wel het juiste antwoord was. Daarom blijft het belangrijk om te investeren in denktanks en instituten, zoals dat al lange tijd gebeurt in meer rechts-liberale en conservatieve middens."

Toen in de jaren 1970 de oliecrisis uitbrak, stonden Friedrich Hayek en zijn leerlingen klaar.

"Ze waren al twintig jaar aan het timmeren aan hun ideeëngoed. De blueprint lag klaar voor wat in de plaats moest komen van het keynesianisme. Alles was doordacht. Dat was in 2008 helemaal niet het geval. Daar heeft links de bal helemaal laten vallen. De sociologe Stephanie L. Mudge heeft prachtig onderzoek gedaan naar hoe links helemaal in de ban is geraakt van het neoliberalisme. Daar ligt nu een enorme opdracht."

Klaar zijn voor de volgende crisis?

"De financiële en de coronacrisis zullen klein bier zijn in vergelijking met de klimaatcrisis. De klimaatcrisis kunnen we echt niet overlaten aan marktwerking. De planning van de overheid is daarvoor meer dan ooit nodig. Als het al niet te laat is."

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 2 (februari), pagina 28 tot 33

• vrijheid
• Corona
• Annelien De Dijn
• interview