Het IPCC heeft onlangs in haar laatste rapport nog maar eens aangetoond dat de aarde blijft opwarmen en dat steeds grilligere weersfenomenen steeds vaker met een vernietigende kracht zullen toeslaan, tenzij we er de eerstkomende decennia in slagen om de uitstoot van broeikasgassen zeer drastisch te reduceren.

De kracht van de natuur maakt geen onderscheid tussen rijk en arm, maar het lijdt geen twijfel dat de meest kwetsbare mensen het meest lijden omdat ze net op die plekken wonen die makkelijk overstromen, meestal niet goed verzekerd zijn en dus het risico lopen om alles te verliezen bij een ramp. Of omdat ze zich geen airco kunnen veroorloven wanneer er nog eens een hittegolf het land teistert, of omdat gezonde voeding wel eens duurder zou kunnen worden wanneer oogsten vaker mislukken door te veel of te weinig neerslag. Het zijn daarentegen de rijkste lagen van de bevolking die door hun levensstijl het meest bijdragen tot de uitstoot van broeikasgassen: ze leven meestal in grotere woningen, verbruiken meer energie en eten meer vlees, reizen vaker en over een grotere afstand met de auto of het vliegtuig.

De uitstoot van broeikasgassen drastisch beperken is vanuit een sociaal oogpunt ook een hele uitdaging omdat de kost van milieumaatregelen vaak kwetsbare groepen meer treft dan anderen. Koolstof belasten maakt sommige veel gebruikte producten en diensten duurder, terwijl noodzakelijke investeringen in duurzamer wonen of in slimme mobiliteitsoplossingen, die op termijn misschien wel rendabel zijn, voor mensen die het niet breed hebben vaak onbetaalbaar blijken. Tegelijkertijd gaan subsidies die innovatieve en duurzame technologieën promoten, zoals zonnepanelen en elektrische voertuigen, meestal naar mensen met een hoger inkomen.

Sociale en milieudoelstellingen verzoenen vereist dat we bij het uittekenen van klimaatmaatregelen steeds het bredere plaatje bekijken. Dat is niet eenvoudig omdat die synthese maken vaak gaat over het afwegen van kortetermijnkosten tegen langetermijnvoordelen, of over iets verliezen hier en elders iets winnen. Maar als we dit niet goed doen en uitgelegd krijgen, zullen grote delen van de bevolking zich verzetten en zal de noodzakelijke klimaattransitie gewoonweg niet kunnen plaatsvinden, met alle gevolgen van dien.

Ondertussen sleutelt de EU verder aan de contouren van het klimaatbeleid voor de komende decennia. Na de goedkeuring van de Europese klimaatwet enkele maanden geleden is de doelstelling om van de EU een klimaatneutraal continent te maken tegen 2050, juridisch bindend, net als de ambitie om tegen 2030 de uitstoot met 55% te verminderen ten opzichte van 1990. Het 'fit for 55' klimaatpakket dat hierop volgde legt de spelregels vast waaraan we zullen moeten voldoen, willen we deze doelstellingen halen. Er volgt nu een moeizaam proces van onderhandelingen tussen de lidstaten en het Europees Parlement.

Er volgt nu een moeizaam proces van onderhandelingen tussen de lidstaten en het Europees Parlement.

In de politieke discussie die binnenkort start zal de sociale dimensie veel aandacht krijgen. De Europese Commissie bouwt in haar voorstellen voort op de instrumenten die reeds bestaan, zoals het EU Emissiehandelssysteem. Dit mechanisme heeft er toe geleid dat de uitstoot door industriële installaties en de productie van elektriciteit sinds 2005 met 43% is gedaald. De lat wordt nu hoger gelegd om een daling met 61% tegen 2030 te bekomen. Door het aantal beschikbare emissierechten versneld af te bouwen zal de prijs per ton CO₂ verder stijgen en de druk toenemen om te investeren in nieuwe technieken en installaties. Daarenboven wordt het systeem verder uitgebreid. Achterpoortjes voor de luchtvaartsector worden geschrapt en de maritieme sector wordt opgenomen in het systeem. Een koolstofheffing aan de grens moet verhinderen dat Europese productie naar buiten de EU verschuift, wat essentieel is om Europese jobs veilig te stellen.

Meer controversieel is de uitbouw van een parallel emissiehandelssysteem voor brandstoffen die gebruikt worden in het wegtransport en voor het verwarmen van gebouwen. Dit zou in de periode 2025-2032 maar liefst 290 miljard euro opleveren via de verkoop van emissierechten aan brandstofleveranciers, die ongetwijfeld de kosten aan hun klanten gaan doorrekenen. Dat zal kwetsbare groepen in verhouding meer treffen dan anderen. Daarom lanceert de Europese Commissie ook een Sociaal Klimaatfonds dat 25% van deze opbrengsten zal herverdelen en ter beschikking stellen van de lidstaten. Met deze middelen zullen ze kwetsbare groepen kunnen bijstaan via tijdelijke inkomenssteun en maatregelen om duurzame investeringen in energie-efficiënte woningen en mobiliteitsoplossingen te financieren. België zou kunnen rekenen op 1,85 miljard euro uit het fonds, bovenop de middelen die via de emissiehandel gemobiliseerd zullen kunnen worden. Interessant is de verplichting die opgelegd wordt aan de lidstaten om tegen juni 2024 een Sociaal Klimaatplan op te stellen waarin de sociale uitdagingen van de klimaattransitie beschreven staan en uitgelegd wordt hoe de middelen besteed zouden worden. Deze maatregel komt bovenop het reeds goedgekeurde Just Transition Fund, dat in feite vooral Europese koolmijnenregio's ondersteunt.

Waarom geen kenniscentrum 'rechtvaardige klimaattransitie' oprichten?

Er zal ongetwijfeld nog heel veel gediscussieerd worden over de opportuniteit van deze aanpak en de modaliteiten ervan, maar het voorstel heeft als voordeel dat het in elk van de lidstaten een enorm boeiende discussie kan teweegbrengen over hoe te herverdelen in functie van de klimaattransitie. Daarbij zou het verstandig zijn om hier andere structurele ingrepen, zoals de in België aangekondigde fiscale hervorming, aan vast te haken. Dit alles vergt uiteraard betere inzichten in de herverdelingseffecten van het klimaatbeleid en een zekere coherentie tussen maatregelen die op de diverse beleidsniveaus worden genomen: lokaal, regionaal en federaal. Waarom geen kenniscentrum 'rechtvaardige klimaattransitie' oprichten die onze beleidsmakers helpt barrières te identificeren en beleidsopties aanreikt? Het zou de investering meer dan waard zijn.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 7 (september), pagina 30 tot 31

• Fit for 55
• Green Deal
• Europese Unie