Het ritme van de geschiedenis is maar zelden regelmatig. Soms beweegt ze zich op de tonen van een gestage basso continuo, wanneer trage en nauwelijks zichtbare processen het leven van alledag lijken te bepalen. In andere periodes danst de vooruitgang op het ritme van een snelle drum ’n bass, inclusief vierkwartsmaten en tempowisselingen. Maar ook een enkele paukenslag kan soms volstaan om ontwikkelingen een andere richting uit te duwen. Sinds enkele jaren pleiten heel wat historici opnieuw voor het herwaarderen van ‘gebeurtenissen’ in het verklaren van historische fenomenen. Lange tijd hebben we met de bril van sociologen en economen naar het verleden gekeken: we concentreerden ons op langetermijnprocessen, op trage evoluties, gestage vooruit- en achteruitgang. Dat niet enkel trage processen, maar ook plotse gebeurtenissen de richting van de geschiedenis kunnen bepalen: sinds Covid kijkt niemand daar nog van op.

Ook de Russische inval in Oekraïne is zo’n gebeurtenis met breed uitwaaierende schokgolven die zich over uiteenlopende domeinen van onze samenleving verspreiden. Eén van de meest opvallende krantenkoppen van de voorbije weken betroffen de berichten over in beslag genomen rijkdommen van Russische oligarchen. Foto’s van exorbitante luxejachten in Franse, Spaanse, Italiaanse en Britse havens maakten die maatregelen tastbaar, vergezeld van duizelingwekkende bedragen in de tientallen of zelfs honderden miljoenen. De snelheid waarmee overheden tot inbeslagnemingen overgingen en de algemene bijval die ze daarvoor oogsten – tot en met amateur-detectives die via sociale media op zoek gingen naar oligarchenjachten – mag wel enige verbazing wekken. Dat privaat bezit niet zomaar door overheden geconfisqueerd kan worden, werd lang beschouwd als een pijler voor onze hedendaagse welvaart. Het precaire evenwicht tussen economische vrijheid en een voldoende daadkrachtige overheid om die welvaart te beschermen, wordt door heel wat sociale wetenschappers zelfs beschouwd als de voornaamste oorzaak voor groei en welvaart in de wereldgeschiedenis. De invloedrijke econoom Daron Acemoglu noemde dit de ‘narrow corridor’: het nauwe pad tussen anarchie en autoritarisme dat de sleutel tot succes vormde.

Dat privaat bezit niet zomaar door overheden geconfisqueerd kan worden, werd lang beschouwd als een pijler voor onze hedendaagse welvaart.

Overheden die private bezittingen confisqueren kwamen in het verleden dan ook heel wat vaker voor dan vandaag. Middeleeuwse historici die onderzoek doen naar de verdeling van rijkdom of luxeproducten, maken daar met enige schadenfreude gebruik van wanneer ze de archieven afschuimen op zoek naar confiscatierekeningen. In dat soort registers werden de bezittingen van opstandelingen di verbannen, gevangen of gesneuveld waren en als straf hun bezittingen verbeurd verklaard zagen. Ook wanneer de Beeldenstormers gestraft werden voor hun exploten, zagen zij hun bezit verbeurd – wat historici een schat aan informatie heeft opgeleverd over 16e eeuwse huiskamers en kledingstijlen.

In moderne tijden zijn confiscaties echter vrij zeldzaam. Tijdens de Wereldoorlogen werden de bezittingen van vijandelijke partijen weliswaar geblokkeerd en aangeslagen, maar na afloop werden de opbrengsten ervan verrekend met de herstelbetalingen die in de vredesverdragen waren afgesproken. De inbeslagnemingen die we vandaag zien lijken wellicht het meeste hierop, en het valt uiteraard af te wachten wat er na de afloop van de oorlog mee zal gebeuren. Ook hier lijkt compensatie voor schade in Oekraïne niet onlogisch.

Europese regeringen streven er met hun economische sancties vooral naar om de druk op de oligarchen op te voeren. In de hoop dat zij hun invloed in Moskou zouden aanwenden om de oorlogsijver van Putin tegen te gaan. Het succes van die strategie, net als van de economische sancties die sinds 2014 aan Rusland opgelegd werden, lijkt beperkt. Indien deze oligarchen al overtuigd moesten worden van de onwenselijkheid van de oorlog in Oekraïne, is de kans hoe dan ook klein dat hun stem doorslaggevend zal zijn. De tijd dat de oligarchen de werkelijke powerbrokers in Moskou waren, is wellicht al wel enige tijd voorbij.

De tijd dat de oligarchen de werkelijke powerbrokers in Moskou waren, is wellicht al wel enige tijd voorbij.

Opvallender is misschien wel dat deze maatregelen door een hele reeks landen als ‘quick wins’ beschouwd worden. Het is niet eens zeker of velen ook echt geloofden dat het aan kettingen leggen van opzichtige jachten een effectief instrument van pacifisme zou worden. Vooral lijken de confiscaties symbool te moeten staan voor daadkrachtig optreden tegen malafide uitbuiters – of toch de schijn daarvan moesten wekken. Want wie in mediterraanse havens grote sier maakt op een boot van 500 miljoen dollar terwijl de levensstandaard thuis bescheiden is, die wekt hoe dan ook al weinig sympathie.

Zo blijkt in crisistijd plots mogelijk wat anders ondenkbaar zou zijn. Jaren geleden al veroordeelden andersglobalisten en occupy-bewegingen hoe het vrij verkeer van kapitaal wereldwijd ontwrichtende effecten sorteert voor de wereldeconomie en de ongelijkheid omhoog stuwt. Filosofen die zich bezig houden met armoede en ongelijkheid ijveren al jaren voor diverse vormen van ‘limitarianism’: de idee dat er ook maximale grenzen aan de rijkdom zouden mogen zijn. Maar ook de stoutmoedigste activist had niet durven dromen dat Europese regeringen plotsklaps de overzeese bezittingen van de globale 1% in de ban gingen slaan. Zonder ideologische beginselen of herverdelende idealen blijkt nu plots mogelijk wat tot enkele maanden geleden nog een volstrekte bedreiging van de wereldorde zou geweest zijn.

Zonder ideologische beginselen of herverdelende idealen blijkt nu plots mogelijk wat tot enkele maanden geleden nog een volstrekte bedreiging van de wereldorde zou geweest zijn.

In zijn boek Shutdown analyseert de historicus Adam Tooze hoe Covid op heel korte tijd een politieke en economische revolutie ontketende. Overheden die jarenlang de vinger op de knip hielden – ‘There is no alternative’ – tastten plots diep in de geldbuidel om een totale ineenstorting van de markt te verhinderen. Maatregelen die lang door linkse oppositiepartijen gevraagd waren, bleken plots toch mogelijk. Niet voor het realiseren van een sociaal beleid, wel om een ineenstorting van het systeem te verhinderen.

Na Covid en na Oekraïne zullen massale overheidsuitgaven en drastische maatregelen tegen excessieve rijkdom ongetwijfeld opnieuw achter slot en grendel verdwijnen. Tenzij we ook uit het heel recente verleden kunnen leren.

• oligarchen
• Oekraïne
• Rusland
• column