Als de brandende kruiser Moskva het symbool is van Ruslands overmoed, dan lijkt één minder bekend beeld iconisch voor incompetentie: Oekraïense soldaten poserend naast een uitgeschakeld Russisch Pantsir raketafweersysteem.

Even browsen op Wikipedia leert dat een stuk van dat systeem een grote 13 miljoen dollar kost. Op papier is het een indrukwekkend wapen: met zijn verschillende radarsystemen is het in staat raketten met een snelheid van Mach 4 tot op 12 kilometer hoogte en 18 kilometer ver naar een doelwit te leiden. Het is bovendien mobiel, en kan dus de vooruitgang van het eigen leger volgen.

Maar dan moeten de banden intact blijven. Tot amusement, en wellicht ook verbazing, van de Oekraïners vertoonden die grote gaten. Trent Telenko, een Amerikaan die als auditeur kwaliteitscontrole voor het leger werkte, zette op Twitter een en ander in perspectief. De banden bleken te lijden aan corrosie opgedaan door zonlicht, zodat ze vroeg of laat moesten ontploffen als ze van een weg afgaan. Blijkbaar hebben ze lang open en bloot in een stockageruimte gelegen. Letenko vertelt erbij dat dit risico zo bekend is, dat de Amerikaanse landmacht procedures heeft om zo'n ongelukken te voorkomen.

Niet zo in het Russische leger. En het blijft niet bij dat ene incident. Veldrantsoenen bleken vervallen. In eerstehulpkits stak verband uit de jaren 1970. Soldaten aan het front communiceerden met gsm, bij gebrek aan beveiligde apparatuur. Kostbare munitie was verpakt in houten kratten. Enzovoorts. De laatste controverse draait om het gebrek aan geavanceerde slimme bommen. Dat zou zelfs de nieuwste, dure Russische gevechtsvliegtuigen dwingen op lage hoogte te vliegen en zo kwetsbaar te maken voor goedkope Oekraïense draagbare raketten.

ROT LEGER

Al bij al geeft Poetins krijgsmacht de indruk te vechten als een leger op een budget. Toch is, naar elke maatstaf, het Russisch leger één van de best voorziene ter wereld. Rusland geeft voor elke euro nationaal inkomen meer dan vier cent uit aan defensie. Daardoor staat het land als de vijfde militaire macht ter wereld bekend. Dat is niet slecht voor een economie nauwelijks groter dan dat van de Lage Landen. Toch heeft Rusland moeite die status in reële macht om te zetten. Westerse steun aan Oekraïne helpt hen natuurlijk niet. Maar hebben de Russen zichzelf ook in de voet geschoten?

Voorlopig was de minister van Defensie, Sergei Shoigu, het gezicht van de tegenvallende Russische campagne. De man, een goede vriend van Poetin, zou een behendig politicus en goede pr-man zijn. Als streng in de lens van een camera kijken voor een militair een kwaliteit is, slaagt hij inderdaad met verve. We weten intussen ook dat hij een voorkeur heeft voor paleisachtige woningen waarvan de waarde niet in verhouding is met zijn officiële loon. En hij is het topje van een ijsberg, als we de Amerikaanse oud-Lt. Gen. Mark Hertling mogen geloven. Corruptie rond de Russische krijgsmacht blijkt niet uit te roeien.

Het resultaat is een leger dat laag scoort op de Government Defence IntegrityIndex (GDI Index) van Transparency International. In Politico somde Polina Beliakova van Tufts University de schandalen achter deze reputatie op, van fraude met brandstof tot schimmige leveranciers met publieke toiletten als postadres.

Daar stopt het niet. Hetzelfde systeem dat corruptie in de hand werkt, blijkt niet in staat goede beslissingen te nemen. Veel zou te maken hebben met Poetins leiderschap, dat elementen vertoont van verdeel-en-heers. Sinds deze oorlog weten we dat Rusland naast een leger een paramilitaire Rosgvardiya heeft en hoorden we over de Wagner-groep, nominaal afhankelijk het ministerie van Defensie, maar eigenlijk een privémilitie van de president.

Moedwillige chaos en paladijnen die naar de gunst van de leider dingen: dat was het bestuur van het Derde Rijk.

Wie het werk van de Hitler-biograaf Ian Kershaw kent, klinkt dit alles bekend in de oren. Moedwillige chaos en paladijnen die naar de gunst van de leider dingen: dat was het bestuur van het Derde Rijk. Het zou de strategische fouten in deze campagne kunnen verklaren. Het nazi-systeem, door Kershaw beschreven als 'de Führer tegemoet werken', was een recept voor radicalisering. Ieder deed zijn best elkaar te overtreffen in het verhaal brengen dat de grote baas wou horen. Dictaturen doorgaans zijn rot en dysfunctioneel, maar juist daarom niet minder gevaarlijk.

ROTTE ECONOMIE

De Oekraïense crisis leert ons veel over macht. Ruslands harde macht komt bekaaid uit de strijd. Het staat vast dat maatstaven als defensie-uitgaven in % van het bbp niet het hele verhaal vertellen over militaire slagkracht.

In de GDI Index figureren nog grootmachten op papier. China staat in voor 13% van de wereldwijde defensie-uitgaven maar scoort lager dan Rusland. Saoedi-Arabië geeft per euro nationaal inkomen een record van 8 cent uit aan defensie, maar volgens de GDI Index is het risico op corruptie er 'kritiek'. De defensiesector in westerse landen scoort doorgaans beter. Dat kan betekenen dat we nog tijd hebben terwijl we onze eigen dysfuncties aanpakken, zoals de versnippering van nationale budgetten.

We kunnen zelfs nog een tandje dieper graven en lessen trekken over zachte, economische macht. Ook hier leverde de Oekraïense crisis iconisch materiaal op, ditmaal in de vorm van een grafiek. Gabriel Zucman, econoom en frequent medewerker van Thomas Piketty, deelde vlak na de invasie verbluffend materiaal. In Rusland houden de rijkste 0,01% zo'n 12,5% van het privaat vermogen in handen. Daarvan steekt zo'n 60% in het buitenland (FIGUUR 1). Beide cijfers zijn een record: Rusland is buitengewoon ongelijk, en de rijksten houden er hun geld meer dan elders offshore.

Je kan Zucmans data op verschillende manieren lezen. Als maatstaf van corruptie, in elk geval. Er is in Rusland heel wat geld dat witwas nodig heeft, en niet alleen in defensie. Maar er kan ook iets subtieler aan de hand zijn. Vertrouwen Ruslands miljardairs hun eigen overheid wel? Zelfs als ze nu nog in de gratie zijn, kennen ze allemaal het lot van Mikhail Khodorkovski, de bekendste gevallen oligarch.

Als dat klopt, zegt dit iets over het effect van autocratie op het gedrag van mensen. Met al dat corrupt geld gebeurt verder niets productief. Eerder dan hun vermogen in Rusland te houden, steken de oligarchen het liever veilig in het buitenland, in luxueuze jachten, in villa's in Toscane of in het beste geval in een voetbalclub. Voor de Russische bevolking hadden ze het evengoed in een matras kunnen steken.

Wat voor oligarchen geldt, gaat ook op voor de gewone Rus. Die heeft natuurlijk niet de mogelijkheid een voet in het buitenland te houden. Maar weglopen is niet de enige mogelijke reactie op een staatstirannie. De Wit-Russische journalist Alyaksandr Papko publiceerde in 2017 een reeks interviews met kleine zelfstandigen. Hun boodschap liet zich samenvatten als: 'Hou je klein en onzichtbaar'. In een land als Wit-Rusland, waar het altijd uitkijken is voor de mannetjes rond de staat, gedragen mensen zich als konijnen in een hol. Dat is geen basis voor welvaart.

DEMOCRATIE WERKT

In regimes als dat van Rusland moet je corruptie niet zien als geld dat alleen maar 'weglekt'. Of als een krat die van een truck valt, waarmee de kous af is. Omdat ze voortkomt uit scheefgetrokken machtsverhoudingen, grijpt ze in op het gedrag van een hele maatschappij. Dat effect kan je vergelijken met een zwart gat dat licht ombuigt. Kaduke instellingen veroordelen een land tot wat economen een slecht evenwicht noemen, met een permanent laag inkomen.

Deze vaststelling is de kern van het verhaal van Daron Acemoglu (MIT) en James Robinson (Uchicago). Als deze namen u nog niets zeggen, haal dan per direct hun boeken in huis. Wat zij in The Narrow Corridor (2020) en Why Nations Fail (2012) presenteren, is een kader om over deze diverse wereld zinvol te kunnen denken. Concreet zullen ze u verlossen van elke schone schijn die autocratieën soms kunnen uitstralen.

De weinige staten waarvan de instellingen wel functioneren, hebben de menselijke conditie als nooit te voren getransformeerd. U en ik hebben het privilege erin te wonen, maar het grootste deel van de wereldbevolking heeft minder geluk. Neem even de Corruption Perception Indexvan Transparency International als proxy voor Acemoglu en Robinsons institutionele kwaliteit. Slechts 23 van de onderzochte landen halen een onderscheiding. Meer dan de helft is gebuisd, waaronder alle 5 BRICS. It's lonely at the top.

Maar weinig staten hebben goed functionerende instellingen. It's lonely at the top.

We horen dat harde grootmachtenpolitiek terug is, en dat we ons daarnaar moeten schikken. Dat is de stelling van de 'realisten', een invloedrijke school in de internationale betrekkingen. In het beste geval geven die een goed beeld van de beperkingen die beleidsmakers tegenkomen. Maar evengoed zadelen ze je op met een beklemmend gevoel. In hun wereld zijn 'vitale belangen' het doel en macht het middel. Sociaal darwinisme is nooit ver weg.

Als we dus gaan vechten met monsters, lopen we dan het risico zelf in een monster te veranderen? Het besef dat macht, échte macht, uiteindelijk samenhangt met een maatschappij waar mensen een goed, zinvol leven kunnen leiden kan ons daartegen beschermen. Als deze oorlog uitdraait op een clash van modellen, grijpen we best terug naar wat ons zo sterk maakte.

Concreet houdt dat in dat we rechtstaat en democratie beschermen als het kostbaarste kapitaal waarover we beschikken. Om met de Pools-Amerikaanse columniste Anne Applebaum te spreken: 'Verdedig ze, voer er debatten over en vooral ... verbeter ze'.

Dat kan best een interessant programma opleveren. Moeten we het Europees rechtstaatmechanisme uitbreiden? Hoe beschermen we persvrijheid, hier en in de EU? Moedigen we echte, diepgravende onderzoeksjournalistiek genoeg aan? Is onze aanpak van financiële misdaad opgewassen tegen de oligarchen van deze wereld? Wanneer is rijkdom excessief? Discussieer over die vragen alsof er een vitaal belang in de weegschaal ligt.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 5 (mei), pagina 46 tot 49

• democratie
• autocratie
• Rusland