De man die me deze diagnose meedeelde, wist waarover hij sprak. Hij had al decennialang klokkenluiders langs zijn bureau zien passeren, maar, zo verduidelijkte hij, in die lange stoet kon hij zich geen klokkenluider herinneren die niet ontslagen, buiten gepest en of geruïneerd was op het einde van het verhaal.

Misschien vormt het PFAS-verhaal hierin al een partiële uitzondering, omdat in het dossier technisch gesproken een dozijn klokkenluiders betrokken was, vanuit ongeveer elke betrokken overheids- en privéorganisatie. De 'voorkant' bestond slechts uit twee publieke gezichten die vanuit die positie ook zo goed als alle wind konden vangen. De anderen zullen, voor de particratie en andere pottenkijkers, ten allen prijze geheim worden gehouden.

Deze anekdote zegt veel over de asymmetrie waarmee burgers tegenover de gecombineerde macht van de staat en multinationals komen te staan. Zowel bij kabinetten als bij winstgevende multinationals geldt dat er een zo goed als onbeperkt budget voor juristen en communicatiepersoneel beschikbaar is, als 'het probleem' maar bedreigend genoeg is voor de 'bottom line' (respectievelijk electoraal en financieel). Dat maakt de situatie rond de Oosterweelverbinding natuurlijk uniek, zelfs binnen een brede waaier aan PFAS-schandalen over de hele wereld. Want in dit project convergeren verschillende extreem grote belangen, gaande van vastgoedprojecten over een havenuitbreiding, bedrijfswinsten, tewerkstelling, mobiliteit en als klap op de vuurpijl kans om een heel spectaculair lintje te kunnen knippen vlak voor de verkiezingen van 2024.

Alles bij elkaar zijn de miljarden euro's die in de schaal liggen nauwelijks te tellen, de electorale impact is al helemaal moeilijk te schatten en dan is er ook nog de reputationele en misschien zelfs strafrechtelijke schade die de hoofdrolspelers riskeren. En daar tegenover staat dan een bijna clichématig milieuprobleem: de vervuiling van de gronden rond een chemische fabriek gebouwd in de jaren 1970. De krachten die aan het werk zijn om dit probleem te minimaliseren, kunnen dan ook nauwelijks onderschat worden. Integendeel, zelfs na anderhalf jaar onthullingen is nog steeds niet alles blootgelegd en worden er nog steeds allerlei technieken ingezet die niet mis zouden staan in een Amerikaanse politieke thriller.

Zelfs na anderhalf jaar onthullingen worden er nog steeds allerlei technieken ingezet die niet mis zouden staan in een Amerikaanse politieke thriller.

DE GEUR VAN ABSURDISME EN CORRUPTIE

Langs de ene kant loopt er een ongeziene campagne tegen enkele fundamentele principes binnen de milieuwetgeving. Het meest problematische principe op dat vlak betreft de saneringsplicht van bedrijven, die bovendien het nadeel heeft dat ze vanuit de 'naïef juridische blik' van het bredere publiek gemakkelijk te begrijpen valt: wie het potje breekt, moet het betalen. Als een bedrijf het leefmilieu (zwaar) vervuilt met een eeuwigdurend toxisch goedje, valt het vrijwel niet uit te leggen dat ze daar niet voor zouden moeten opdraaien. Het enige probleem hierin voor de overheid, in het voordeel van 3M, is de complexiteit en dus lange duurtijd die zo'n saneringsoperatie in dit geval zou vergen. Het is, tot op de dag van vandaag, zelfs niet duidelijk of de meest kostenefficiënte manier om het gebied te saneren wel compatibel is met het graven van een tunnel op precies dezelfde plek. Die discrepantie wist 3M natuurlijk ten volle uit te buiten.

Het verklaart waarom de Vlaamse overheid zelfs haar hoogste rechtscollege, de Raad van State, openlijk durft tegen te spreken. Deze piste gaat zelfs zo ver dat er met een 'interpretatief decreet' wordt gedreigd door de minister van Openbare Werken, Lydia Peeters, waarin een geheel nieuwe (en vrij absurde) definitie aan het begrip 'standstill' zou worden gegeven. Eerder dan de normale juridische betekenis, zijnde dat milieuwetgeving niet mag achteruitgaan, zou het met dit decreet herschreven worden als zijnde 'er komt geen vervuiling meer bij'. Dit zou dan in de praktijk een algehele ontkenning van de saneringsplicht inhouden, wat dan weer wél een schending is van het (echte) standstill-principe. De Belgische geur van absurdisme en corruptie hangt laag over de velden.

Als ruggensteun voor zoveel juridische geweld, wordt bovendien ook nog eens het onderzoeksinstituut VITO geïnstrumentaliseerd. Van hieruit werd een 'wetenschappelijk rapport' ontwikkeld dat opmerkelijk genoeg volledig gebaseerd is op de bovenstaande juridische fictie. Een kleine slordigheid in deze is natuurlijk dat de hele constructie in elkaar stort wanneer het bijhorende interpretatieve decreet niet door het parlement wordt gejaagd. Maar veel zorgelijker dan dat is de observatie dat zulke openlijke coöptatie van onderzoeksinstellingen überhaupt mogelijk is. Het is één ding om dit soort wetenschappelijk gesjoemel te vermoeden in bepaalde overheidsstudies, het is iets heel anders om (fictionele) juridische constructies te zien opduiken in zulke rapporten, waarbij overduidelijk is dat de betrokken VITO-medewerkers geïnstrueerd zijn ze meteen te volgen.

Ook dit maakt het PFAS-schandaal zo uniek. Want door de extreem hoge druk op de 'Oosterweelader' worden beslissingslijnen en -structuren zichtbaar die anders enkel vermoed zouden kunnen worden. Zo konden we bijvoorbeeld, naast de plooibaarheid van VITO-onderzoeken, tevens vaststellen dat er een 'politieke stuurcomité' bestaat van waaruit alle politieke beslissingen rond het Oosterweeldossier worden genomen. De juridische basis voor dit clubje – een mix tussen collegeleden en de burgemeester van Antwerpen, en Vlaamse ministers – lijkt geheel te ontbreken en zelfs haaks te staan op de statuten van BAM/Lantis (de bouwheer van de Oosterweeltunnel). Het lijkt er op dat hier letterlijk sprake is van een buitenwettelijk beslissingsorgaan, maar die discussie kan politiek zelfs niet gevoerd worden. De vraag die iedereen dan zou mogen wakker houden is deze: hoeveel van zulke geheime politieke structuren bestaan er nog in België?

Dit probleem rolt naadloos in het volgende, de toegang tot (milieu)informatie waar je als burger normaal beschikking over zou moeten hebben. Zorgwekkend is immers in hoeverre de praktijk is gaan afstaan van deze theorie. Zo kan je bijvoorbeeld nogal moeilijk de vergaderverslagen opvragen van een politiek beslissingsorgaan waarvan het bestaan niet eens gekend is. Een andere techniek die zich duidelijk aftekende, is het veelvuldige gebruik van vertrouwelijkheidsverklaringen binnen de overheid. Hiermee wordt een uitzonderingsregel in de wet op openbaarheid van bestuur tot het uiterste opgerokken, tot op het punt dat zelfs milieuverenigingen, individuele burgers en verkozenen een zwijgplicht kan worden opgelegd betreffende één van de grootste naoorlogse milieuschandalen. Allebei demonstraties van 'gecoördineerde onwetendheid' ('concerted ignorance'), zoals door J. Katz in 1979 al geïdentificeerd als basis voor de sociale constructie van een doofpot.

SPINDOKTERS OP VOLLE TOEREN

Een eerder extreme strategie, die helaas ook veelvuldig werd ingezet in het PFAS-dossier, is de systematische reputationele aanval op eender wie deze gang van zaken op eender welke fundamentele wijze wist te bedreigen. In grote mate is dit een onzichtbaar fenomeen van telefoontjes en gesprekken achter de schermen, waarin allerlei spelers in het middenveld en in redacties worden 'gewaarschuwd' voor de 'problematische activisten'. Dat gaat dan van gesubstantieerde beweringen over 'onwaarheden en leugens', op zich al voldoende om veel redacties te doen twijfelen, over de karakterisatie als 'roeper', eveneens een doodzonde in mediatieke context, tot zelfs de psychiatrisering van tegenstanders. Dat laatste kan subtiel verpakt worden als 'bezorgdheid om de mentale gezondheid', maar is helaas nooit ver weg. En, uiteraard, heeft iedereen een mening over de 'werkelijke intenties' van activisten, wat dan kan gaan van geldbejag tot een vage beschuldiging van 'sabotage'.

De psychiatrisering van tegenstanders, subtiel verpakt als 'bezorgdheid om de mentale gezondheid', is helaas nooit ver weg.

Oh, was het nog maar 2017, toen het louter daarbij bleef binnen het Oosterweeldossier. Nee, ondertussen stuwen de acute en existentiële belangen rond de Oosterweel richting veel agressievere versies van deze techniek. Zo komen er allerlei fatwa's bij, bijvoorbeeld in de vorm de weigering om op eender welk forum in publieke discussie te gaan. En, natuurlijk, als klap op de vuurpijl, de fameuze 'open brieven'. Deze regelrechte schandpaaltechniek werd niet minder dan twee keer toegepast, waar in beide gevallen sterke aanwijzingen zijn dat er externe communicatieprofessionals werden betrokken om deze vorm van hypermoderne 'dark PR' te ontwikkelen. Dat niet alleen, maar fragmenten van al die professioneel voorbereide framing vonden zelfs hun weg naar uitspraken van minister Zuhal Demir in het parlementaire halfrond. In die zin is de ophef over de mediatieke aanpak van Sihame El Kaouakibi van haar eigen probleemdossier nogal vreemd: past ze niet gewoon toe wat ze – veelvuldig – rond zich heeft gezien in het partijpolitieke wereldje, zijnde het 'professionaliseren' van communicatie tot er niets meer overblijft behalve de gewenste framing. Alleen zijn er blijkbaar toch nog grenzen aan hoeveel 'spin' maatschappelijk en redactioneel aanvaard wordt, getuige het beenharde mediaoordeel over de door El Kaouakibi's gebruikte technieken. Hierbij mag wel worden opgemerkt dat die lijn niet voor iedereen even scherp getrokken wordt.

EEN DONKERE GEDACHTE

Het hele verhaal plaatst lokale politieke redacties natuurlijk voor complexe dilemma's. (Voor alle andere betrokkenen buiten politici is het slechts een kwestie van minder belang hechten aan de publieke opinie.) Maar wat als je als politiek journalist voortdurend bestookt wordt met perscommuniqués, aanbiedingen van 'exclusives' en interviews met populaire politici? Los nog van de interpersoonlijke relaties die onvermijdelijk ontstaan bij zoveel contact, ook bij activisten trouwens, is de verleiding om bepaalde beweringen ongecontroleerd te publiceren natuurlijk een pak hoger wanneer ze ogenschijnlijk vertrekken vanuit grote instituten en administraties. Weigeren staatspropaganda te publiceren of, erger nog, er kritisch over berichten, is ook niet zonder risico. Want daarmee verslechtert de publieke perceptie van de betrouwbaarheid van het politiek-redactionele stelsel mogelijk nog verder.

Hoe het ook zij, voor de – hypothetische – aanpak van deze gigantische cluster aan problemen met de rechtsstaat ligt een surrealistische hoge berg werk. In nagenoeg alle domeinen ontbreken performante en onafhankelijke controleorganen en waar ze al bestaan – bijvoorbeeld de parlementaire onderzoekscommissie – functioneren ze niet of nauwelijks. Wat we zelf doen, doen we zelden of nooit beter dan de vele scherp contrasterende voorbeelden in het buitenland. Maar zelfs een modicum aan gedragscodes en betere afspraken over transparantie en belangenvermenging, zou al heel wat zijn.

Als laatste een ietwat donkere gedachte. Wat als Vlaanderen als regio gewoon te klein is voor een multinational als 3M? Het is immers niet zo moeilijk te zien hoe kwetsbaar zo'n kleine en relatief slecht georganiseerde regio is om zo'n mastodont op tijd tot de orde te kunnen roepen, laat staan correct en doortastend te reageren wanneer het op deze schaal misloopt. Hoe het ook zij, niemand komt hier ongeschonden uit. Klokkenluiders en activisten krijgen dan misschien wel de eerste harde klappen, ze blijken vaak slechts de voorhoede van veel heftigere omwentelingen.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 9 (november), pagina 6 tot 10

• Oosterweel
• PFAS
• activisme

ACTIE IN TIJDEN VAN WANHOOP