Eind april keurde de regering-De Wever een wet goed die het Europees grensagentschap Frontex toelaat actief te zijn op Belgisch grondgebied. Binnenkort zullen dus ook op luchthavens en treinstations Frontex-agenten opduiken.

Het illustreert de groeiende macht van het agentschap, dat een sleutelrol speelt in het Europese terugkeerbeleid. Tegen 2027 moet het 30.000 personeelsleden tellen, waaronder 10.000 grenswachters – het grootste EU-agentschap ooit.

PUSHBACKS EN DOOFPOTTEN

Bij 11.11.11 volgen we al jaren Frontex’ activiteiten aan de buitengrenzen. Mensenrechtenschendingen zijn daar schering en inslag. Het agentschap raakte herhaaldelijk in opspraak wegens illegale pushbacks. Onder voormalig directeur, Fabrice Leggeri, werden bewijzen systematisch toegedekt. Klokkenluiders werden geïntimideerd, ngo-rapporten genegeerd, en lidstaten hielden hem de hand boven het hoofd. Pas na een vernietigend OLAF-rapport in 2022 moest hij opstappen. Zijn overstap naar Marine Le Pens partij maakte duidelijk waar zijn sympathieën lagen.

Onder voormalig directeur, Fabrice Leggeri, werden bewijzen systematisch toegedekt.

In 2023 nam de Nederlander, Hans Leijtens, het roer over. Hij beloofde transparantie en een einde aan de toxische cultuur. Het mensenrechtenteam werd fors uitgebreid onder leiding van Jonas Grimheden, een gerespecteerd expert. Er verschenen meer rapporten en directe doofpotoperaties lijken verdwenen. Dat gaf hoop op verandering.

Toch bleven ngo’s pushbacks documenteren, onder meer tussen Griekenland en Turkije. Ook blijft Frontex betrokken bij operaties met de Libische kustwacht, die migranten terugbrengt naar detentie en foltering. De tragedie voor de kust van Pylos in 2023, waarbij honderden verdronken, legde de dubbelzinnigheid bloot: hoewel aanwijzingen wezen op schuld van de Griekse kustwacht, schaarde Leijtens zich publiekelijk achter zijn “Griekse collega’s”.

De Pylos-ramp illustreert de spagaat van Frontex. Het mandaat verbiedt pushbacks, maar lidstaten overtreden die regels systematisch. Alleen al in 2024 registreerde 11.11.11 meer dan 120.000 illegale pushbacks, vaak met geweld. In zulke context wordt Frontex snel medeplichtig, terwijl lidstaten tegelijk de mensenrechtenmonitoring proberen te ontwijken. Zo weigert Polen Frontex-steun aan de grens met Wit-Rusland en sturen Grieken of Bulgaren Frontex weg net wanneer er misbruiken plaatsvinden.

AFSCHAFFEN OF HERVORMEN?

Frontex groeit, maar zwijgt wanneer lidstaten regels negeren. Het Fundamental Rights Office brengt schendingen in kaart, maar sancties blijven uit. Artikel 46 van de verordening stelt nochtans dat het agentschap verplicht is zijn activiteiten stop te zetten bij ernstige en aanhoudende schendingen. In Griekenland wordt daar al jaren over getalmd, terwijl de drempel ruimschoots overschreden is. Correcte toepassing zou een terugtrekking betekenen uit bijna alle landen waar pushbacks plaatsvinden – een existentiële crisis voor Frontex.

De wantoestanden voeden de roep om “Abolish Frontex”. Politiek is zo’n afschaffing niet aan de orde, maar de vraag blijft of het agentschap nog te redden valt. Tegelijk is grensbewaking op Europees niveau moeilijk weg te denken, al was het maar om overzicht te houden op wie het grondgebied betreedt. De vraag is dus niet alleen of Frontex moet verdwijnen, maar ook wat er in de plaats zou komen.

Frontex is uiteindelijk het symptoom van een dieper probleem: de structurele onwil van de EU om haar eigen waarden en regels aan de buitengrenzen af te dwingen. Zelfs een perfect hervormd agentschap kan niet functioneren zolang lidstaten systematisch de regels schenden.

Nodig zijn een onafhankelijker mensenrechtenmechanisme, en een andere raad van bestuur, die nu vooral uit politiechefs en ambtenaren bestaat.

In 2026 wordt een hervorming van de Frontex-verordening verwacht. Dit kan een kans zijn om het agentschap beter te wapenen tegen misbruiken. Nodig zijn onder meer een onafhankelijker mensenrechtenmechanisme met volledige toegang, en een hervorming van de raad van bestuur, die nu vooral uit politiechefs en ambtenaren bestaat. Mensenrechtenexpertise moet structureel worden verankerd.

De vooruitzichten zijn echter weinig hoopgevend. Sommige lidstaten pleiten eerder voor afzwakking dan voor versterking van mensenrechtenregels. Het gevaar bestaat dat artikel 46 niet wordt aangescherpt maar afgeschaft, zogezegd “om de verordening in lijn te brengen met de realiteit”. Dat zou de façade wegnemen dat mensenrechten nog tellen in het migratiebeleid, maar tegelijk een enorme nederlaag betekenen.

Frontex belichaamt de paradox van het Europese migratiebeleid: mensenrechten zijn op papier verankerd, maar in de praktijk worden ze massaal geschonden. Zolang de EU geen politieke wil toont om die waarden te handhaven, blijft Frontex gevangen in een spreidstand tussen papieren beloftes en harde realiteit. Een hervorming kan een kans zijn, maar zonder echte keuze voor mensenrechten verandert er weinig.

Dit artikel verscheen eerder in de ‘Zomerreeks 2025 – Make Europe Great Again’.

Herlees alle bijdragen op sampol.be/mega.

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 7 (september), pagina 18 tot 19

• asiel
• migratie
• EU
• Frontex