In Nederland zijn er na de val van het kabinet Schoof-I vervroegde verkiezingen op komst. Op 29 oktober trekken onze noorderburen opnieuw naar de stembus, nadat Geert Wilders zijn PVV uit de coalitie had teruggetrokken uit onvrede over het asielbeleid. Slechts luttele maanden later, voert zijn partij alweer de peilingen aan.

Het is een opmerkelijk fenomeen: ook al scoren ze lager dan bij hun historische overwinning in november 2023, ze zijn enige regeringspartij die stevig standhoudt. De rechts-liberale VVD en het geplaagde NSC – die sinds het vertrek van oprichter Pieter Omtzigt in crisis verkeert en ondertussen ook het demissionair kabinet verliet – zakken verder weg.

MEEDOEN ZONDER MEE TE DOEN

De PVV lijkt amper electorale tol te betalen voor de val van het kabinet. Natuurlijk, we moeten altijd een slag om de arm houden en de campagne is nog volop aan de gang. Toch lijkt op dit moment alles erop dat de kiezers Wilders nauwelijks afrekenen op zijn dubbelrol, en zijn avontuurtje als grootste partner in het kabinet-Schoof. Dit druist in tegen de logica van de klassieke partijpolitiek. Normaal gezien geldt immers: een partij die de stekker uit de regering trekt en een regeringscrisis uitlokt, maakt zich in de ogen van de kiezers onbetrouwbaar. Deze specifieke Nederlandse case lijkt te suggereren dat voor de radicaal-rechtse PVV die regels niet gelden. Hoe kan een partij die zelf de grootste regeringspartner was, medeverantwoordelijkheid droeg voor het gevoerde beleid én de val, en nota bene zelfs de minister van Asiel en Migratie leverde, zich nu weer presenteren als de redder in nood?

Een deel van het antwoord ligt in de politieke stijl die Wilders tot in de finesse beheerst en reeds vaker is beschreven in de politieke wetenschappen, en waar ook in België sommige partijen zich wel eens aan wagen: met één been in de macht en één been erbuiten. Oppositie vanuit de eigen rangen. De voordelen van besturen – macht, toegang tot dossiers, zichtbaarheid en verwezenlijkingen – neemt hij gretig mee. De nadelen veegt hij echter weg door zijn politieke performance die hij tot in de puntjes heeft geperfectioneerd, waarbij hij zich gedraagt alsof hij slechts toeschouwer was.

Het narratief is dat Wilders trouw is gebleven aan zijn eigen principes, en consistent heeft gehandeld in lijn met de ideologie van zijn partij.

Het narratief is dat hij trouw is gebleven aan zijn eigen principes, en consistent heeft gehandeld in lijn met de ideologie van zijn partij. Op die manier wast hij zijn handen in onschuld, met de glimlach. Waar andere partijen afgerekend worden op falend beleid of niet ingeloste beloftes, lijkt de PVV immuun. Het is alsof de regeringsdeelname vergeten (en vergeven) is: Wilders doet er zelf alvast alles aan om dit beeld aan te wakkeren. Daar wordt nu ook de campagne haarfijn op afgestemd. Daarbij past hij het tot in de puntjes het beschreven handboek van populisten toe.

SPANNINGSVELD VOOR RADICAAL-RECHTS AAN DE MACHT

Onderzoek over regeringsdeelname van radicaal-rechts heeft de moeilijke spreidstand waarin zulke partijen zich bevinden in detail beschreven. Aan de ene kant kan de partij de rol als coalitiepartner volop omarmen en vervellen tot een verantwoordelijke bestuurderspartij. Dit houdt in dat er aanpassingen gebeuren op het niveau van zowel de inhoud (moderatie-inclusie) en retoriek: het matigen van de toon, compromissen sluiten, en zich heruitvinden in de rol als bestuurderspartij gericht op het realiseren van effectief beleid. Voor radicaal-rechtse partijen, die veelal duidelijke populistische kenmerken vertonen, is dit echter een moeilijke evenwichtsoefening: ze hebben vaak weinig ervaring, de verwachtingen zijn hoog (doordat er sterke uitspraken en beloftes worden gedaan, simplistische en vaak onhaalbare ideeën worden voorgesteld) en er moet rekening gehouden worden met coalitiepartners. Kortom: een electoraal risico. De partijen stellen zich immers bloot door toe te treden aan de door hen verfoeide elite, en riskeren daarmee hun troefkaart als oppositiepartij die vrijelijk kan kritiek uiten zonder mede verantwoordelijkheid te dragen kwijt te geraken.

Daarom is een andere strategie veel aantrekkelijker: die waarbij radicaal-rechts mee regeert, maar tegelijk probeert toch permanent een outsider te blijven. Meedoen zonder echt mee te doen, met een been in de regering, en het andere been erbuiten. Dit kan worden bereikt door te blijven volharden in stevige retoriek, kritiek vanuit de zijlijn te leveren op de eigen coalitiepartners (en zich achter hen verschuilen bij onvoldoende resultaten), en symbolische overwinningen te claimen en selectief thema’s te benadrukken. De drijfveer is daarbij dat deze binnen een permanente campagne zorgvuldig op wordt gehamerd, daarbij is de partij eerder ‘vote-seeking’ (gericht op de maximalisatie van stemmen op de korte termijn) dan gericht op het verkrijgen van macht of realiseren van programmapunten. Precies dat zien we bij Wilders terug.

Wilders verkrijgt een haast magische positie: hij kan regeren zonder verantwoordelijkheid te dragen, oppositie voeren terwijl hij mee aan tafel zit.

Zo verkrijgt Wilders een haast magische positie. Hij kan regeren zonder verantwoordelijkheid te dragen, oppositie voeren terwijl hij mee aan tafel zit, vervolgens het kabinet laten vallen en zich van alle zonden vrijpleiten. Deel van de elite, maar altijd de buitenstaander. Dat hij geen premier werd, nochtans een bewuste keuze van de coalitiepartners omdat ze dit een brug te ver vonden, helpt hem ironisch genoeg om die rol geloofwaardig te vervullen.

ASIELCRISIS EN AL DE REST IS BIJZAAK

Tijdens de campagne, die de komende weken nog verder tot een hoogtepunt zal komen, bevindt hij zich in zijn natuurlijke habitat. Doordat de partij de regering deed vallen op Asiel en Migratie zet dat meteen de toon en bombardeert het meteen tot één van de thema’s van de campagne. Bovendien hoeft hij zich niet meer in te houden en kan hij volop onrealistische beloftes doen. In zijn 41-pagina’s tellende programma steekt hij meteen van wel: “Dit is úw land! Nederland is vol, overvol, bomvol.” Doordat mainstreampartijen keer op keer standpunten overnamen over dit dossier – zo werden er in de zomer na de val van het kabinet nog strengere asielmaatregelen goedgekeurd (overigens met steun vanuit de oppositie van de PVV) – geven ze daarmee het signaal dat de aanpak en visie van radicaal-rechts de juiste is.

Een radicaal-rechtse politicus creëert voortdurend urgentie en presenteert zichzelf als de enige die nog kan ingrijpen.

De campagne van de PVV verloopt ondertussen volop zoals het draaiboek van het radicaal-rechts populisme dat voorschrijft, en zoals geïllustreerd werd door de Australische politicoloog, Benjamin Moffit, in zijn “Performing crisis”. Verwacht geen genuanceerde beleidsdiscussies, maar emotionele retoriek rond één groot kapstokthema: migratie. Alles, werkelijk alles, wordt eraan opgehangen. De recente moordzaak over Lisa zorgde voor een schokgolf in het publieke debat en Wilders greep dat moment met beide handen aan. Plots gaat het weer om de “crisis” die volgens hem álle andere problemen overstijgt. Zoals Benjamin Moffitt schreef: een radicaal-rechtse politicus creëert voortdurend urgentie en presenteert zichzelf als de enige die nog kan ingrijpen.

29 oktober zal uitwijzen hoe ver die immuniteit reikt. Maar één ding lijkt nu al vast te staan: wie denkt dat Wilders kiezers zal verliezen door de val van Schoof-I begrijpt niet hoe radicaal-rechtse politici functioneren. Voor hen is elke crisis – zelfs een zelf gecreëerde – de perfecte brandstof voor de volgende overwinning.

• column
• Nederland
• PVV
• Geert Wilders