Paola Verhaert is schrijver, onderzoeker en van 2024 tot 2026 Scherpsteller, een titel die wordt toegekend aan een opkomende denker door het Vlaams-Nederlandse Huis deBuren en het Hannah Arendt Instituut. Verhaert is al geruime tijd bezig met sociale rechtvaardigheid en technologie. De voorbije tien jaar deed ze bij verschillende internationale ngo's onderzoek naar de impact van opkomende technologieën op gemarginaliseerde gemeenschappen. Daarnaast werkte ze onder meer als privacy-adviseur bij Artsen zonder Grenzen en als onderzoeker aan de Vrije Universiteit Brussel.

Vandaag komt Paola Verhaert naar buiten met haar eerste boek: 'Technologie is politiek', uitgegeven bij Letterwerk. "Intuïtief beseffen mensen wel dat technologie politiek is," stelt Paola Verhaert als we haar spreken op de bovenste verdieping van de Koninklijke Bibliotheek van België aan de Kunstberg in Brussel, haar thuisstad. "Maar technologie heeft veel te lang in een politiek vacuüm gezeten. Daardoor hebben mensen het gevoel dat ze niets te zeggen hebben over digitale ontwikkelingen. Technologie is nochtans bij uitstek maakbaar en flexibel. Het is gek dat we in een situatie zijn beland dat wij ons telkens moeten aanpassen aan technologie, in plaats van omgekeerd."

'We zitten allemaal op de digitale sneltrein', zo luidt het.

"(lacht) Ik heb het niet zo voor die metafoor. Ze duikt te pas en te onpas op, recent nog in het Vlaamse regeerakkoord. Maar ze klopt niet. Deze metafoor bedeelt een heel passieve rol toe aan burgers. Ofwel zitten we als burgers op die digitale sneltrein en kunnen we er niet af. Ofwel zitten we nog niet op de sneltrein en moeten we maken dat we erop springen. Doordat een snelle vaart wordt voorgesteld, wordt mensen die niet 'mee zijn' ook angst ingeboezemd. Een ander probleem met de metafoor van de digitale sneltrein is dat ze technologie voorstelt als iets dat zomaar gebeurt. Alsof daar geen menselijke keuzes achter staan, die bepalen in welke richting die trein rijdt of hoe snel die gaat. Technologie is geen natuurverschijnsel."

Technologie is geen natuurverschijnsel.

Welke metafoor zou u dan gebruiken voor technologie?

"Ik zie technologie eerder als een huis dat we allemaal bewonen en dat steeds wordt verbouwd. Deze metafoor komt van de wijlen Canadese scheikundige en schrijver Ursula Franklin. Tijdens haar leven publiceerde ze veel over de sociale en politieke impact van technologie. In 1989 omschreef ze in haar bundel The Real World of Technology technologie als een huis waarin we allemaal wonen. Een huis dat steeds wordt verbouwd en dat het resultaat is van keuze per keuze, zoals de grootte van de kamers, wie welke ruimte wel of niet mag betreden, het ontwerp van de stoelen, enzovoort. Franklin schreef dit boek vóór de opkomst van het internet, maar voorspelde dat technologie een steeds belangrijkere plek zou innemen in de samenleving en dat het steeds moeilijker zou worden om menselijke activiteiten te hebben die zich buiten dat huis afspelen. Ze was daarin visionair."

Technologie is vandaag overal, en daarmee helaas ook het digitale onrecht en de schandalen.

"Een bekend voorbeeld van digitaal onrecht is het Cambridge Analytica-schandaal. Zo bleek in het midden van de jaren 2010 dat het data-analysebedrijf Cambridge Analytica gegevens van miljoenen Facebook-gebruikers onrechtmatig had verzameld en gebruikt voor electorale doeleinden, met name tijdens de Leave-campagne bij het Brexit-referendum en de eerste verkiezing van Trump. Toen het schandaal brak, leidde dit tot concrete gevolgen. Facebook kreeg geldboetes opgelegd door de Britse en Amerikaanse overheden.

Geen haan die kraait naar hoe OpenAI Keniaanse werkkrachten uitbuit om ChatGPT van gewelddadige inhoud te zuiveren.

In de laatste jaren zien we steeds meer gevallen van digitaal onrecht opduiken. Ondanks die stijging wordt er nog zelden gevolg aan gegeven. Denk aan hoe OpenAI Keniaanse werkkrachten uitbuit om ChatGPT van gewelddadige inhoud te zuiveren, maar geen haan die daar naar kraait."

Hoe verklaart u dat?

"Politici hebben vaak niet veel kaas gegeten van technologie of denken dat ze er zich niet over hoeven uit te spreken. Het is vaak geen thema bij verkiezingen, bijvoorbeeld ook niet bij de recente verkiezingen in Nederland. Een andere verklaring is de enorme economische macht die grote techbedrijven hebben vergaard. Het volstaat om terug te denken aan de vorige inauguratie van Trump, waar Elon Musk en zijn concullega's op de eerste rij zaten. De banden tussen Big Tech en de politiek zijn wel heel nauw geworden."

Bij politici is er weinig ophef over digitaal onrecht, maar ook burgers lijken het niet zo belangrijk te vinden. Ze scrollen er op los.

"Het is niet zo dat burgers dit onbelangrijk vinden, wel dat het overweldigend kan zijn. Het narratief over technologie is dat je over veel technische kennis moet beschikken om te weten hoe ze werkt. De complexiteit wordt gebruikt als rookgordijn.

Ik ben niet negatief, want ik heb de voorbije jaren gezien hoe er zich stilaan een kritische massa vormt rond digitaal onrecht. Tot vorig jaar moest ik nog veel moeite doen om mensen te overtuigen dat technologie politiek was. Zaken zoals de inauguratie van Trump hebben de ogen doen openen. Al blijft digitaal onrecht zo'n overweldigend en intersectioneel fenomeen, dat het moeilijk blijft te begrijpen hoe je daarin kan ingrijpen."

Inderdaad, que faire?

"Veel mensen kijken in de richting van consumentenkeuzes. Ze kopen niet elk jaar een nieuwe iPhone, die veel kritische grondstoffen nodig heeft. Of zeggen hun abonnement op Spotify op, omdat hun CEO honderden miljoenen euro's investeert in militaire AI-software of omdat het reclamespotjes voor het Amerikaanse ICE-agentschap toelaat. Deze zaken kunnen zeker nuttig zijn, maar we moeten verder gaan dan dat om tot een rechtvaardige digitale samenleving te komen. Daarvoor is structurele verandering nodig. Net zoals bij klimaatrechtvaardigheid, mogen we alle verantwoordelijkheid niet leggen bij de consument."

We mogen niet alle verantwoordelijkheid leggen bij de consument.

Wat dan wel?

"Een belangrijke deel van de puzzel is digitaal beleid dat rekening houdt met de sociale en mensenrechtelijke impact van technologie. Maar in deze context zie ik beleid eerder als eindpunt, en geen startpunt voor sociale verandering. Daarvoor kijk ik naar de kracht van burgers en sociale bewegingen. Ik zie veel mogelijkheden voor sociale bewegingen die niet enkel vechten voor betere technologieën, maar die technologie linken aan andere politieke strijdtonelen. De strijd voor digitale rechtvaardigheid is nauw gelinkt met de strijd voor klimaatrechtvaardigheid, arbeidsrechten, kinderrechten, enzovoort."

Kan u een voorbeeld geven?

"In Spanje is er de sociale beweging 'Tu nube seca mi río' ('Jouw cloud droogt mijn rivier uit'). Dat begon als een kleine actiegroep in Talavera de la Reina, een stadje in een erg droge regio ten zuiden van Madrid, waar Meta de toestemming kreeg om een groot datacenter te bouwen met negatieve impact op de water- en elektriciteitsbevoorrading, en op de lokale fauna en flora. Door hun verzet, in samenwerking met lokale milieuverenigingen, moest Meta akkoord gaan om het geplande waterverbruik in dat datacenter met 70% te verminderen. De beweging is ondertussen in heel Spanje actief."

De beweging 'Tu nube seca mi río' is ondertussen in heel Spanje actief.

In het Belgische Saint-Ghislain plant Google ook een forse investering van 3 miljard euro in het bestaande datacenter.

"Dat was toen het eerste punt in het Journaal. De anker sprak over 'opbeurend nieuws voor de Belgische economie'. Dat was tendentieus. Het gaat om 300 jobs. Eens in werking, hebben datacenters weinig personeel nodig. Het gaat dan ook vooral om hoogopgeleide functies, waarschijnlijk geen jobs voor de mensen in de arme wijken rond Saint-Ghislain. Typisch voor datacenters is dat zij een enorm beslag leggen op de water- en elektriciteitsbevoorrading voor de lokale gemeenschap. Dat zal ook hier niet anders zijn."

Welke voorbeelden van digitaal burgerschap ziet u nog?

"Een ander voorbeeld dat ik aanhaal in het boek is No Tech for Apartheid. Dit is een sociale beweging opgericht door werknemers van Google en Amazon die zich verzetten tegen de samenwerking tussen deze bedrijven, de Israëlische overheid en het Israëlische leger. Er is nu ook No Azure for Apartheid, opgericht door Microsoft-medewerkers. Met risico voor ontslag zetten ze intern druk. Met succes. Vorige maand lazen we het bericht dat Microsoft het Israëlische leger zou blokkeren voor bepaalde AI- en clouddiensten. Die beslissing kwam er nadat onderzoek van The Guardian had uitgewezen dat diensten van Microsoft werden gebruikt voor de massasurveillance van Palestijnen.

Er zijn geen kant-en-klare oplossingen voor meer digitale rechtvaardigheid, zoveel is duidelijk. Met mijn boek wil ik enkele wegwijzers daarnaartoe plaatsen. Veel sociale bewegingen zijn al bezig met deze strijd."

U schreef natuurlijk een filosofisch boek, maar het is toch opvallend dat de politiek zelf nauwelijks aan bod komt als u spreekt over meer digitale rechtvaardigheid.

"Een bewuste keuze. Had ik mijn boek gericht aan beleidsmakers, zouden burgers misschien opnieuw denken dat ze hierin een passieve consument zijn en geen rol te spelen hebben in het bouwen aan het huis dat technologie is. Terwijl het ons allemaal aanbelangt. Mijn punt is dat we niet noodzakelijk moeten wachten op beleid om actie te ondernemen. Beleid rond technologie ontwikkelt zich bovendien maar traag en is zeer onderhevig aan lobbywerk."

Kunnen we dan niet rekenen op de politiek?

"Toch wel, maar moeten we als burgers onze armen kruisen en wachten tot sterk beleid verschijnt? Zoals ik het zie, spelen burgers ook een belangrijke rol in de ontwikkeling van beleid. Kijk naar de recente beslissing van de EU om de stemming rond Chat Control uit te stellen. Dit beleidsvoorstel zou het de facto onmogelijk maken om versleutelde communicatieplatforms, zoals Signal, te gebruiken in de EU. Het uitstel van Chat Control is de verdienste van een kritische massa die druk heeft uitgeoefend. Het is dus belangrijk dat ook burgers zich inzetten voor een betere digitale samenleving."

Het uitstel van Chat Control is de verdienste van een kritische massa die druk heeft uitgeoefend.

Welke landen leveren goed werk op vlak van rechtvaardige technologie?

"Geen enkel land is perfect, maar ik vind Brazilië een interessant voorbeeld. Technologie wordt er al jarenlang gelinkt aan burgerrechten. Zo heeft het land sinds 2014 de Marco Civil da Internet, een soort van internetgrondwet. Tegelijk is de huidige president Lula niet bang om een vuist te maken tegen sociale mediabedrijven die zich niet willen houden aan de wetten van het land. Toen Elon Musk weigerde een wettelijke vertegenwoordiger aan te duiden in Brazilië, wat daar volgens de wet moet, besliste de rechter dat X dan maar moest vertrekken. Aan die rechtspraak is vastgehouden, ondanks druk van Trump die dreigde met hogere tarieven."

En in Europa?

"Verschillende steden, zoals Barcelona, leveren interessant werk. Barcelona is voorloper inzake digitale zelfbeschikking en zet al jarenlang in op de ontwikkeling van een publieke digitale infrastructuur. Francesca Bria, die dit project leidde, staat nu ook mee aan de wieg van EuroStack. Dit is een EU-initiatief dat inzet op de ontwikkeling van een digitale infrastructuur die onafhankelijk is van Amerikaanse of andere niet-Europese tech."

Is het niet ironisch dat we voor de strijd voor betere technologie deels aangewezen zijn op sociale media zoals X in handen van Musk of TikTok in handen van China?

"Er zijn wel degelijk alternatieven. Je kan Bluesky gebruiken in plaats van X. En er is ook Fediverse, een verzameling van onderling verbonden, gedecentraliseerde sociale netwerken. Het idee erachter is om de macht van platforms te breken, doordat je als gebruiker over de platforms heen met elkaar kan communiceren."

Je kan Bluesky gebruiken en er is ook Fediverse, een verzameling van onderling verbonden, gedecentraliseerde sociale netwerken.

Probleem is vaak dat je gewoon niet meer in de algoritmes van TikTok en X geraakt.

"We moeten beseffen dat ze niet dienen om sociaal engagement te voeden of verzet te organiseren. Deze platforms hebben vooral commerciële belangen. Het zijn ook geen neutrale platforms. Ze staan steeds meer in dienst van radicaal-rechts. In de VS komt TikTok wellicht in Amerikaanse handen. Dat is een bewuste strategie om ook dit platform in te schakelen als politiek medium voor Trumps project.

Nogmaals, er zijn genoeg alternatieven. En laten we ook het belang van fysieke ontmoetingen in de publieke ruimte niet onderschatten."

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 9 (november), pagina 32 tot 37

• interview
• technologie
• politiek