De Belgische klimaatwetenschapper Valerie Trouet is één van de meest boeiende stemmen in het klimaatdebat. Als dendroklimatologe onderzoekt ze via boomringen hoe het klimaat zich doorheen de eeuwen heeft ontwikkeld - een vakgebied dat letterlijk de adem van de aarde meet. Trouet werkte jarenlang aan de University of Arizona in de VS, vooraleer ze begin 2023 directeur werd van het Belgisch Klimaatcentrum. Na twee jaar trok ze daar de deur achter zich dicht - deels omwille van de traagheid in de aanpak van de klimaatverandering. In een vlammende column in De Morgen, net na de verkiezing van Trump ook, deelde ze toen haar donkere toekomstvisie: "Ik heb het u gezegd en u heeft uw schouders opgehaald. Trek uw plan, het zijn uw kinderen, bescherm ze zelf. I'm out. Good night and good luck." Begin 2025 keerde ze met haar gezin terug naar de universiteit in Arizona van waaruit ze blijft schrijven, onderzoeken én - ze kan het toch niet laten - waarschuwen.

Met Wat bomen ons vertellen (2020) bracht Valerie Trouet eerder al wetenschap tot leven met verhalen over droogtes, stormen en beschavingen die kwamen en gingen. In dat boek herinnerde ze ons eraan dat de klimaatcrisis niet enkel een ecologische, maar ook een tijdcrisis is: we denken te kort, handelen te laat en luisteren te weinig naar de signalen die bomen al eeuwen geven. Vandaag komt ze naar buiten met een nieuw boek, In de ban van de jaarring. Onze oudste bomen en de verhalen die ze vertellen, een prachtig geïllustreerde hard cover met jaarringgravures en groene print. Daarin ontrafelt ze, samen met collega-dendrochronologen, de verhalen van tien bijzondere oerbomen, sommigen wel meer dan 5.000 jaar oud.

Heeft u een favoriet onder die tien oerbomen?

"(lacht) Je mag geen lievelingen hebben. Maar het laatste hoofdstuk over de Lañilawal, een bijzonder exemplaar van de cipressensoort Firzroya die in het koele, gematigde regenwoud van Zuid-Chili groeit, raakte me erg. Jonathan Barichivich, zelf van inheemse komaf, beschrijft er hoe deze boom van 4.000 jaar oud nauw verbonden is met zijn familie - zijn grootvader was er boswachter en grondlegger van het nationaal park - en hoe hij als wetenschapper er alles aan doet om hem te beschermen en om de wereld bewust te maken dat we de laatst overgebleven oude bossen beter moeten beschermen. Het hoofdstuk is zowel wetenschappelijk als spiritueel."

Je mag geen lievelingen hebben, maar het verhaal over de Lañilawal raakte me erg.

Jaarringen vertellen ons over het verleden. Kan u daarvan een voorbeeld geven?

"De Bosnische den, die ook in het boek aan bod komt, groeit in de Balkan en kan meer dan 1.000 jaar oud worden. Met ons onderzoek van die Bosnische dennen konden wij de straalstroom reconstrueren van de voorbije 800 jaar. De straalstroom waait op heel grote hoogte en bepaalt mee of onze zomers heet dan wel koud en nat zijn. Aan de hand van de jaarringen van Bosnische dennen konden we de noord-zuidpositie van die straalstroom doorheen de tijd vastleggen. Wat bleek? Als je in historische bronnen over mislukte druiven- of graanoogsten leest, waren die allemaal te linken aan de positie van de straalstroom toen. Ook uitbraken van de pest konden we linken aan natte en koude zomers die werden veroorzaakt door de straalstroom."

Welke historische gebeurtenissen zijn zo nog beter te begrijpen via onderzoek van jaarringen?

"De moerascipres, die voorkomt in de moeraswouden van het zuidoosten van de VS tot in Guatemala, leerde ons dat de desintegratie van het Maya-rijk rond het jaar 1000 gepaard ging met een heel droge periode. Keer op keer zien we in ons onderzoek hoe klimaatverandering bijgedragen heeft tot de ondergang van grote keizerrijken. De hoogdagen van het Romeinse Rijk vielen samen met een periode van stabiel klimaat, maar toen er meer afwisseling van droge en natte periodes kwam, begon het Romeinse Rijk het moeilijk te krijgen. Klimaatstabiliteit is fijn. Als het weer minder voorspelbaar wordt, komen veel aspecten van onze samenleving in gedrang."

In het boek lezen we ook over de Bristlecone, de langstlevende boomsoort ter wereld. De oudste is maar liefst 5.000 jaar oud!

"Het zijn knoestige dennen. Ze worden maar een paar meter hoog en zijn schijnbaar op sterven na dood. De Bristlecone groeit in het westen van de VS, tussen California en Nevada. Die bomen houden het al duizenden jaren vol. Hun opmerkelijkste eigenschap is volharding. Toen wij nog piramides bouwden, waren ze er al. Ze hebben letterlijk alles meegemaakt, maar krijgen het nu echt wel lastig door de klimaatverandering."

De Bristleconedennen houden het al duizenden jaren vol, maar krijgen het nu echt wel lastig door de klimaatverandering.

Hoe merkt u dat?

"Bristleconedennen groeien goed in een bar landschap, hoog in de bergen. Ze kunnen lang overleven omdat er weinig anders is, weinig grassen die kunnen branden en weinig insecten die de bomen kunnen bedreigen. Met de klimaatverandering komen grassen en insecten hoger in de bergen en krijg je een andere omgeving. Bristleconedennen groeien heel traag - een boom die 5.000 jaar oud wordt, heeft niet de energie om veel te groeien - maar in de 21^ste eeuw zien we de jaarringen breder worden. Omdat ze meer warmte en energie hebben."

Is klimaatverandering nu de grootste uitdaging voor bomen?

"Absoluut, en daaraan gerelateerd: bosbranden. Ook houtkap is een bedreiging. In Zuidelijk Afrika, waar ik ooit mijn wetenschappelijke carrière begon, doet men vooral aan houtkap om te verwarmen en te koken; er zijn niet zo veel lucratieve boomsoorten. Maar in het Amazonewoud gaan tropische bossen verloren aan oprukkende landbouw. Dat is tragisch. 2000 jaar geleden al kapten de Romeinen de bossen van Europa plat. Later gebeurde in Noord-Amerika hetzelfde. We weten wat de gevolgen daarvan zijn. Die complexe ecosystemen komen niet meer terug."

Ook niet met massale herbebossingsprogramma's? De EU plant 3 miljard extra bomen tegen 2030.

"We moeten eerst en vooral ontbossing tegengaan. Ik ben niet tegen de aanplanting van bomen, maar ter vervanging van een bestaand bos is dat geen oplossing. In de Ardennen staan geen bossen maar rijen bomen. Ik sta er sceptisch tegenover. Zeker als het wordt verkocht als een maatregel tegen de klimaatopwarming."

Ik sta sceptisch tegenover herbebossing. In de Ardennen staan geen bossen maar rijen bomen.

Was u vorig jaar in de VS bij de reusachtige bosbranden in California?

"Wij waren in Arizona en hebben ze niet aan de lijve ondervonden. Door jaarringenonderzoek weten we dat bosbranden een natuurlijk onderdeel zijn van de ecosystemen in het westen van de VS. Vroeger brandde om de vijf à tien jaar wel eens een bos af. Maar dat was vooral de kruid- en struiklaag, wat het bos kuiste zonder het te vernietigen. De bosbranden vandaag zijn van een heel ander kaliber. Het is een pak droger en bossen liggen vol brandbaar materiaal. Als er nu ergens een brand ontstaat, schiet alles in brand."

Hoe is het om terug te zijn in de VS, met president Trump die weer volop inzet op fossiele brandstoffen?

"De impact van de huidige administratie op het klimaatbeleid wereldwijd is nefast, dat valt niet te ontkennen. Tegelijk zien we dat China de lead neemt en dat veel landen zoals Brazilië en India de fossiele brandstoffase gewoon overslaan in hun ontwikkeling. Als de VS de keuze maken om daar niet aan deel te nemen, is dat vooral jammer voor hen.

Dat de klimaatverandering veroorzaakt wordt door menselijke activiteit, wordt door velen ontkend in de VS. Maar dat wil niet zeggen dat de klimaatverandering zélf wordt ontkend. Als ik een onderzoeksaanvraag uitschrijf, mag het woord 'klimaatverandering' daar niet in voorkomen, maar het woord 'weerbaarheid' wel. Dat is de tweespalt waar wij als wetenschappers nu mee worden geconfronteerd."

Als ik in de VS een onderzoeksaanvraag uitschrijf, mag het woord 'klimaatverandering' daar niet in voorkomen.

Kan u, als klimaatwetenschapper, uw werk nog doen in de VS?

"Ikzelf wel. Mijn salaris wordt tot nu toe nog door de staat betaald. Maar het salaris van mijn doctoraatsstudenten en post-docs komt uit fondsen die ik moet aanvragen en dat wordt steeds moeilijker. Wie gaat mij binnen 15 jaar vervangen? Daar maak ik me zorgen over. Net zoals over de traagheid in de aanpak van klimaatverandering. Wetenschappers moeten nu vooral proberen om het beleid een stap voor te zijn."

Wat bedoelt u daarmee?

"Met de mislukte COP in Kopenhagen in 2008 werd het me voor de eerste keer duidelijk dat het beleid veel te traag zou reageren op klimaatverandering. Wetenschappers moeten dus vooral klaar staan met oplossingen, als de klimaatverandering zo in your face is dat het beleid er niet meer omheen kan. António Guterres heeft nu voor het eerst toegegeven dat die beoogde 1,5° opwarming van het Parijs Akkoord niet zal lukken. Dat weten wij als wetenschappers al lang. Al jaren doen we onderzoek naar die overshoot, naar hoe hoog we over die 1,5° mogen gaan en wat we daarvoor moeten doen."

Hebben wetenschappers, met hun studies, modellen en statistieken, nog wel impact?

"(fel) De schuld wordt nogal gemakkelijk bij wetenschappers gelegd, vind ik. Het maakt niet uit wat wij doen: als we de realiteit benoemen dan zijn we alarmisten, doe je dat niet dan creëer je geen urgentie en gaat het veel te traag. We kunnen niet winnen. Al zeker niet van de klimaatlobby."

Precies een jaar geleden schreef u een vlammende column in De Morgen waarin u uw donkere toekomstvisie niet langer voor u hield: Trek uw plan, het zijn uw kinderen, zoek het uit, I'm Out.

"(lacht) Die column blijft me achtervolgen. Tot dan had ik niet de indruk dat mijn columns veel gelezen werden. Nu kwam er een lawine aan reacties. Ik verwoordde een gevoel dat leeft onder klimaatwetenschappers. Wij zijn ook maar mensen en bij momenten gefrustreerd. Het wetenschappelijk bewijs is overweldigend en er gebeurt veel te weinig.

Er is zogezegd klimaatmoeheid. Oké dan, heren en vrouwen politici, nogmaals: het zijn uw kinderen!

Vergeet niet: 2024 was het jaar met de grootste CO2-uitstoot ooit. We zijn helemaal niet aan het afbuigen. Vlaanderen moet van Europa tegen 2030 47% minder broeikasgassen uitstoten, maar zegt nu dat 40% ook wel goed zal zijn. Er is zogezegd klimaatmoeheid. Oké dan, heren en vrouwen politici, nogmaals: het zijn uw kinderen! Dit geraakt dus niet opgelost. Dan is het, voor mijn eigen gezondheid, ook beter dat ikzelf wat plezierige dingen ga doen."

Dat heeft u met dit prachtige boek dan gedaan?

"Absoluut. Ik probeer nu het inzicht van Franciscus van Assisi te huldigen: geef me de moed om te veranderen wat ik kan veranderen en de wijsheid om te accepteren wat ik niet kan veranderen. Het voorbije jaar heb ik opnieuw rust gevonden. De periode bij het Belgisch Klimaatcentrum was zwaar. En het is sowieso al geen pretje om als vrouwelijke klimaatwetenschapper op de bres te staan. De bagger hoeft voor mij niet meer, als het dan toch niets uitmaakt voor politici."

Welke boodschap wil u meegeven met dit boek?

"Dat er organismen zijn die een mensenleven overstijgen. Bomen zijn de getuigen van waar wij mee bezig zijn. Binnen 200 jaar zullen wetenschappers aan de hand van de jaarringen zien hoe wij de klimaatverandering hebben aangepakt."

Samenleving & Politiek, Jaargang 32, 2025, nr. 10 (december), pagina 22 tot 27

• interview
• Valerie Trouet
• klimaat
• bomen