Aan de oorlog in Oekraïne gingen jaren van spanningen vooraf. Tot voor enkele maanden was het moeilijk voorspellen dat ze zouden ontaarden in een oorlog van die omvang. Nadat president Vladimir Poetin op 21 februari de onafhankelijkheid erkende van de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Luhansk was het de verwachting dat dit kon leiden tot een militaire operatie in het oosten van Oekraïne. Het Kremlin startte 3 dagen later evenwel een grootschalige agressie-oorlog met raketaanvallen en bombardementen over heel Oekraïne gevolgd door een landinvasie. De Russische president koos voor een brutale vlucht vooruit.

De vraag die op ieders lippen brandt is: wat bezielt Poetin? Deze oorlog heeft hem in een internationaal politiek isolement doen belanden, terwijl zijn land een zware economische tol betaalt die de onvrede onder de bevolking zal aanwakkeren. Zelfs al behaalt het Russische leger de overwinning, en dat lijkt niet evident, dan nog is het moeilijk te begrijpen hoe het Kremlin kan geloven dat het langdurig een land met de omvang van Oekraïne kan bezet houden, 33 jaar na het debacle van de Sovjet-Unie in Afghanistan. Het lijkt er op dat het Kremlin zich zwaar heeft verrekend. De Russische 'militaire operatie' verloopt niet zo vlot als verhoopt. Het dodentol onder Russische militairen loopt naar verluidt hoog op, wat niet zonder gevolgen zal zijn voor het moreel van de troepen. Alle propaganda ten spijt zal dat het anti-oorlogssentiment in Rusland voeden.

De Russische oorlog heeft ook zware gevolgen in Europa en de wereld. Er zijn de grote vluchtelingenstromen, de economische crisis, de stijgende gas- en voedselprijzen. De herbewapening van Europa is daarenboven in een stroomversnelling gekomen. Afgaande op recente beslissingen van Europese NAVO-lidstaten, zullen de militaire budgetten astronomische hoogten bereiken. Tot voor enkele maanden was dat ondenkbaar. Een debat daarover is nagenoeg onbestaande en onmogelijk. Dat is verontrustend.

Het discours tegen de militarisering en de nefaste rol van de NAVO in Europa, is in diskrediet geraakt. De dichotomische kijk op het conflict, gereduceerd tot 'goed' tegen 'slecht', lijkt te overheersen. Pogingen om de (historische) context van het conflict te verklaren, krijgen het verwijt de Russische agressie tegen Oekraïne te verdedigen. In de media is er weinig ruimte voor de stem van de vredesbeweging die onder meer wijst op de verantwoordelijkheid van de NAVO in het ontstaan van de crisis met Rusland. Dat wordt 'misplaatst' genoemd of zelfs als 'pro-Poetin' weggezet. Nochtans is het niet alleen legitiem, maar ook noodzakelijk om de nefaste rol van de NAVO te duiden, zodat er de juiste lessen worden uit getrokken voor de toekomst.

HOE DE NAVO DE RELATIES MET RUSLAND HEEFT HELPEN VERZIEKEN

Na het einde van de Koude Oorlog gingen veel kansen verloren om de Europese veiligheidsarchitectuur te hertekenen. Na het uiteenvallen van eerst het Warschaupact (juli 1991), het militaire bondgenootschap van de Europese communistische landen en vervolgens de Sovjet-Unie (december 1991), regeerde het Kremlin over een verzwakt en politiek instabiel Rusland. De wapenwedloop en de oorlog in Afghanistan hadden hun tol geëist. De NAVO bleef voortbestaan en transformeerde zich tot een organisatie die ook interventies buiten de verdragszone zou opzetten (Joegoslavië) en wereldwijde samenwerkingsverbanden begon op te zetten. Rusland werd vooral nerveus van de opeenvolgende uitbreidingsrondes die in gang werden gezet door VS-president Bill Clinton. Nochtans was er – toen al – hevig protest van de Russische president Boris Jeltsin die een pan-Europees veiligheidssysteem en een versterking van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking (OVSE, waar alle NAVO- en voormalige Warschaupactlanden lid van zijn) nastreefde.

Desondanks werden in 1997 Polen, Tsjechië en Hongarije opgenomen als NAVO-lid. In een reactie sprak George Kennan, zeker geen vredesduif, wel de architect van de 'indammingspolitiek' tegen de communistische staten, toen de profetische woorden uit: 'Ik denk dat [de uitbreiding van de NAVO naar het Oosten] het begin betekent van een nieuwe Koude Oorlog, misschien wel eindigend in een hete oorlog Ik denk dat de Russen langzamerhand averechts zullen reageren en dat het hun beleid zal beïnvloeden (…) Het zal de nationalistische, antiwesterse en militaristische tendensen in de Russische publieke opinie aanwakkeren (…) Ik denk dat het om een tragische fout gaat.' Ook andere belangrijke figuren uit de politieke en diplomatieke wereld zouden in de daaropvolgende jaren waarschuwen voor de gevolgen vanuit en in Rusland.

Aan de vooravond van de NAVO-top in Boekarest in 2008, toen de deur werd opengezet voor Oekraïne en Georgië, verklaarde de Franse premier François Fillon: 'Frankrijk is tegen de komst van Georgië en Oekraïne in de NAVO' omdat dit 'het verkeerde antwoord is op de machtsverhoudingen in Europa en tussen Europa en Rusland'. Het Kremlin maakte duidelijk dat toetreding van beide voormalige Sovjetrepublieken een 'rode lijn' zou zijn. De VS duwde door, wetende dat dit verder ten koste zou gaan van de verstandhouding met Rusland. De NAVO bouwde daarop de relaties met Oekraïne uit. Hoewel het land geen officieel 'membership action plan' kreeg toegewezen, kwam er een militair programma dat er erg op lijkt. Sinds de Oekraïnecrisis van 2014 gaat het om aanzienlijke militaire steun, wapenleveringen en regelmatige gezamenlijke militaire manoeuvres.

De vraag is nu waarom de VS een lidmaatschap van Georgië en Oekraïne in de NAVO nastreefde.

De vraag is nu waarom de VS – in eerste instantie – een lidmaatschap van beide landen nastreefde. Temeer omdat het een symbolische open deur was, want geen enkel NAVO-lid was en is er happig op om het instabiele Oekraïne en Georgië, die beide kampen met een intern conflict met minderheden, tot het bondgenootschap toe te laten. Vorige zomer zei Biden daarover 'that school is out'. Een Britse diplomaat verwoordde het zo: 'Een aantal leden heeft weinig zin om een open conflict te erven, wat de NAVO zou doen als Oekraïne lid zou worden'.

Misschien kan dat het best worden samengevat met de fameuze uitspraak van Lord Ismay, de eerste Secretaris-Generaal van de NAVO (1952-1957), over de bestaansreden van de NAVO: 'to keep the Russians out, the Americans in, and the Germans down'. De discussie over gasleveringen vanuit Rusland illustreert dat. De VS, die naar eigen zeggen met een groeiende exportcapaciteit zit van Liquid Natural Gas (LNG), ijverde onder president Trump voor sancties en de stopzetting van de Nord Stream 2 gaspijpleiding door de Oostzee naar Duitsland. Berlijn protesteerde, maar zag zich gedwongen om de aanvoer te diversifiëren. Trump zag zijn kans om het handelsdeficit met Europa te verminderen met inkomsten uit de verkoop van LNG. In de zomer van 2018 sloten de EU en de VS een strategisch akkoord waarin de EU verklaarde dat het meer LNG (Liquid Natural Gas) zal importeren uit de VS. Een jaar later geven beide economische machten een gezamenlijke verklaring uit waarin ze stellen dat de gasimport vanuit de VS met 181% is gestegen. Zo verbeterde de VS zijn handelspositie ten koste van Rusland. En de EU wandelde van de Russische afhankelijkheid naar die van de VS.

EEN OORLOG DIE HAD KUNNEN WORDEN VERMEDEN

In december 2021 legde Moskou voorstellen op tafel met een aantal eisen waarover het een schriftelijk akkoord wilde. Eén van de belangrijkste eisen was dat de NAVO-uitbreidingen zouden stoppen, naast voorstellen over troepenontplooiingen, opstellen van raketsystemen en principes van ondeelbare veiligheid. De VS en de NAVO verwierpen de Russische voorstellen, hoewel ze evengoed als basis konden worden genomen voor het uitwerken van tegenvoorstellen. Gezien er sowieso weinig appetijt heerste bij de NAVO-leden om Oekraïne op te nemen, was het een kleintje om dat in een officieel standpunt te gieten richting Rusland, zoals bijvoorbeeld een langdurig moratorium op NAVO-lidmaatschap. Dat had goodwill kunnen creëren om ook rond andere hete hangijzers (het interne conflict in Oekraïne en de Minsk-akkoorden, opgestelde wapensystemen, troepenontplooiingen, enzovoort) wederzijdse win-win-deals te creëren. Van een dergelijke constructieve diplomatie was er weinig sprake. In trans-Atlantische kringen was men niet bereid om een 'knieval' voor Rusland te doen en koos men ervoor om de risico's van een dergelijke houding te aanvaarden. Achteraf is het natuurlijk moeilijk om te beoordelen of er met het Rusland van een autoritaire Poetin eerlijk kon worden onderhandeld, maar de fout is dat het niet geprobeerd werd. Hoewel er veel werd gepraat, was er geen sprake van constructieve diplomatie waarin beide partijen elkaar probeerden tegemoet te komen waardoor het misschien niet tot deze oorlog was gekomen. Het ziet er immers naar uit dat het Kremlin zich vernederd voelde. In plaats van gezichtsverlies te lijden, koos het voor een oorlog waar het paradoxaal genoeg zelf onmogelijk goed kan uitkomen. Het getouwtrek tussen buitenlandse machten wordt nu duur betaald door de Oekraïense bevolking.

Het getouwtrek tussen buitenlandse machten wordt nu duur betaald door de Oekraïense bevolking.

Dat brengt me tot de tweede laag van het conflict. Moesten de relaties met Rusland niet zo verzuurd zijn geraakt in de jaren na de Koude Oorlog, had dit ook betere kaarten kunnen opleveren voor een oplossing van de nationalistische crisis in Oekraïne zelf. Die crisis kan niet worden gereduceerd – zoals geregeld gebeurt – tot louter een gevolg van Russische inmenging. Oekraïne is geen homogeen land. Het oostelijke deel van het land onderhoudt nauwere linguïstieke en economische banden met Rusland dan het westelijke deel dat (ook economisch) meer op de Europese Unie is georiënteerd. De machtsovername in Kiev en pogingen van de nationalistische overgangsregering van premier Yatsenjoek (met vier extreemrechtse ministers van de partij Svoboda) om de taalrechten van de Russische minderheden en de autonomiestatus van de Krim te ontnemen, hebben ertoe bijgedragen dat het tot een open oorlog kwam in Oost-Oekraïne waarbij sinds 2014 zo'n 14.400 doden vielen volgens de Verenigde Naties. Dat de Minsk-akkoorden (uit 2015), die een staakt-het-vuren en een autonomiestatus voor de opstandige republieken voorzagen, in het slop zaten, was mede te wijten aan het gebrek aan politieke druk op zowel Kiev als de opstandige republieken. Betere relaties tussen de rivaliserende grootmachten in Europa hadden daar kunnen voor zorgen, met een politieke uitweg uit het Donbass-conflict als resultaat.

EN NU?

Nu president Poetin zich in de oorlog heeft gestort, is ook de diplomatieke ruimte voor een uitweg behoorlijk gekrompen. Toch is er geen alternatief dan onderhandelen omdat een escalatie voor een nucleaire nachtmerrie kan zorgen. Een fractie van de bijna 12.000 kernwapens die in beide kampen staan opgesteld, is voldoende om heel Europa van de kaart te vegen. Het is dan ook geen goed idee om acties te stellen die verder olie op het vuur gooien. Hoe groot ook het dilemma, maar wapenleveringen zijn zo'n escalerende actie. Bovendien hebben we geen garanties over bij wie de wapens terechtkomen. Ook zullen ze na het conflict blijven circuleren, wat erg destabiliserend kan werken in een verdeeld land. Een no-fly-zone, zoals door Kiev gevraagd, opent de deur helemaal voor een Derde Wereldoorlog. Er is dus geen alternatief dan een vlug staakt-het-vuren te bekomen en desnoods compromissen te sluiten om nog erger te voorkomen.

Op lange termijn moet er worden gewerkt aan een andere veiligheidsarchitectuur. Europa is niet gebaat bij de terugkeer naar de situatie van de Koude Oorlog. Als er hopelijk gauw een eind komt aan het geweld in Oekraïne en de Russische troepen zich terugtrekken, kan het wederzijds vertrouwen weer worden hersteld. Vervolgens kan er werk worden gemaakt van een aangepast civiel veiligheidssysteem dat niet de indruk wekt op een tegenpartij te zijn gericht. Dat zorgt voor de diplomatieke ruimte voor ontwapeningsgesprekken en de creatie van een kernwapenvrije zone voor het hele continent Europa. Als de gebeurtenissen van vandaag een ding duidelijk maken, is dat kernontwapening een politieke prioriteit moet zijn. Algemene ontwapening maakt budgetten vrij voor betere openbare diensten, sociale bescherming en klimaatmaatregelen, wat de veiligheid van de bevolking tegemoet komt.

De NAVO, een anachronisme van de Koude Oorlog, kan op termijn het best worden ontbonden.

Tot slot blijven we als vredesbeweging benadrukken dat de NAVO, een anachronisme van de Koude Oorlog, op termijn het best kan worden ontbonden. De VS gebruikt de NAVO om voet in huis te houden in Europa en heeft dat gedaan door te kiezen voor een confrontatiepolitiek. We hebben gezien hoe de VS, als niet-Europees land, haar stempel heeft gedrukt op de Oekraïnecrisis en de verhoudingen met Rusland. Het militair bondgenootschap is verantwoordelijk voor 54% van de militaire uitgaven in de wereld en zo een drijvende kracht van de militarisering. Nu de Europese lidstaten als gevolg van de oorlog in Oekraïne in een militair opbod zitten, zal de NAVO meer dan ooit een mondiale dominante militaire kracht zijn. De NAVO is al lang geen loutere defensieorganisatie meer, maar sinds de oorlogen in ex-Joegoslavië, Afghanistan en Libië ook een interventieorganisatie. Laten we niet vergeten hoe de VS de NAVO heeft gebruikt voor zijn oorlog in Afghanistan waar een corrupt marionettenregime vergeefs in het zadel werd gehouden, hoe miljarden oorlogsgeld zijn weggesluisd en de VS de exitstrategie – tot grote frustratie van de bondgenoten – heeft bepaald.

In het huidige politieke spectrum klinkt een dergelijk standpunt over de NAVO in politieke middens controversieel. De NAVO is een militair pact dat noodzakelijkerwijs een tegenstander of dreigingen nodig heeft om zowel bestaansredenen als bewapening te kunnen verantwoorden. Ze handelt volgens een militaristische logica en luistert naar de belangen van haar leden, de VS in eerste instantie, niet naar belangen van zij die we tot tegenstander hebben verklaard. Met de NAVO is ontwapening en noodzakelijke demilitarisering niet mogelijk. We moeten af van dergelijke militaire pakten en inzetten op de VN en de OVSE als regionale veiligheidsorganisatie. Was het niet president Macron zelf die in de aanloop van de NAVO-top in Londen (december 2019) de NAVO nog 'hersendood' verklaarde?

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 20 tot 24

• NAVO
• oorlog
• Rusland
• Oekraïne

OEKRAÏNE

Naar een ander geopolitiek tijdperk?

David Criekemans

Waarom deze brutale oorlog tegen mijn land?

Dmytro Panchuk

De nefaste rol van de NAVO

Ludo De Brabander

Oorlog start niet met wapens

Katia Segers

Schoktherapie: van Pinochet tot Poetin?

Greg Van Elsen

Polen tussen (een beetje) vrees en (veel) hoop

Maja Wolny

Vluchtelingen die het (niet) verdienen

Sara Cosemans en Pascal Debruyne