De Russische schrijver en dissident Alexander Solzjenitsyn zei dat 'een staat van oorlog slechts dient als excuus voor binnenlandse tirannie'. Deze woorden beschrijven zeer goed de context van Poetins invasie in Oekraïne. Deze oorlog, en de ermee gepaard gaande humanitaire crisis, betekenen een ware revolutie. Niet enkel voor de landen die rechtstreeks bij het conflict betrokken zijn, maar voor iedereen in de vrije wereld. De openlijke tirannie van Poetin kust grote veranderingsprocessen wakker. Polen ligt daarbij in de eerste lijn, net buiten de oorlogszone, maar zeker in de eerste lijn van de te verwachten verandering. Hier, in het land aan de Wisla-rivier, zal niets meer zijn zoals voorheen.

TWEE MILJOEN MENSEN RIJKER

In minder dan drie weken is mijn land, Polen, bijna twee miljoen mensen rijker geworden. Dat zijn vooral vrouwen en kinderen die het geweld in hun thuisland Oekraïne zijn ontvlucht. De exodus van Oekraïners impliceert een grote verandering niet enkel in hun plots zo brutaal verstoorde leven, maar ook in het leven van hun 'compagnons de route', de miljoenen Polen die zich engageren in de opvang van de ongeziene migratiegolf. Met soep, koffiekannen en warme dekens vechten de Polen tegen de kille onverschilligheid van de oorlog.

In ijltempo maken we de overgang van een emigratieland naar immigratieland.

Wie een beeld van Polen had als migrantenonvriendelijk land, moet die mening herzien. In ijltempo maken we de overgang van een emigratieland naar immigratieland. Zonder veel ervaring, zonder goede draaiboeken, zonder opvangcentra en geschoold personeel. Tot een paar weken geleden was mijn land een welhaast monocultureel en mono-etnisch blok met een bevolking waarvan 95% etnische Polen zijn. Dat was ooit anders. Tot aan de Tweede Wereldoorlog was Polen een soms moeilijke, soms vrolijke smeltkroes van Polen, Joden, Ruthenen, Duitsers, Russen, Wit-Russen en wat al niet meer. Het vooroorlogse Polen telde slechts 68% 'zuivere' Polen, 8,5% Joden, bijna 5% Wit-Russen en bijna evenveel Duitsers. De overigen, bijna 1 op 6 burgers, waren Oekraïners, die dus veruit de grootste minderheid vormden. Maar in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog werden zowel Polen als Oekraïne met grof geweld 'etnisch gezuiverd'. Vandaag, tachtig jaar later, zijn de aantallen Oekraïners in Polen lager dan destijds. Maar met de huidige migratiegolf worden de Oekraïners zonder concurrentie opnieuw de grootste minderheid in Polen.

Heel wat Oekraïners hebben overigens niet op de oorlog gewacht om naar Polen te emigreren als arbeidsmigrant. Volgens schattingen waren ze al in 2021 met bijna twee miljoen. Mannen vinden vooral werk vooral als bouwvakker en chauffeur, vrouwen worden gerekruteerd door schoonmaakbedrijven, zorg en horeca. Dat zijn vaak dezelfde sectoren waarin veel Polen in West-Europa werken. Sinds eind jaren 1990 en begin 2000 zijn mijn landgenoten massaal naar West-Europa geëmigreerd. Ikzelf was een van die migranten. Sinds 1 mei 2004, de toetreding van Polen tot de Europese Unie, kwamen er tijden van stabiele economische groei. Zelfs de financiële crisis van 2008 heeft geen grote littekens nagelaten. Polen liet in die barre tijden een groei van een schamele 0,8% optekenen, maar was daarmee de enige Europese lidstaat met een groen groeicijfer.

Vandaag is het bnp per capita in Polen drie keer groter dan het in 2000 was. De Poolse poetsvrouwen en bouwvakkers begonnen langzaam het Westen te verlaten en keerden terug naar 'ojczyzna', het vaderland. De beslissing om terug te keren, was soms ingegeven door de onrustige situatie in West-Europa. Met name de migratiecrisis van 2015 en de Brexit die soms onverholen haat tegen Polen met zich bracht, maar evengoed door de economische groei, de lage werkloosheid en de stijgende lonen in Polen.

Sinds 2016 krijgen alle gezinnen 500 zloty (120 euro) kindergeld per kind per maand. De pensioenen zijn gestegen, voor senioren wacht jaarlijks een 13de en zelfs 14de maand pensioen. Het minimumloon is in de laatste tien jaar verdubbeld en bedraagt nu ongeveer 700 euro. Volgens gegevens van Eurostat prijkt Polen in de top drie van de veiligste landen in Europa. Slechts 4,4% van de bevolking was ooit slachtoffer of getuige van een misdrijf, geweld of vandalisme. Ter vergelijking: in België is dat 13,3% (volgens data van 2019). De werkloosheidsgraad van slechts 5,4% behoort tot de laagste drie van heel Europa. Tel daarbij de relatief lage belastingtarieven en de zeer goedkope basisgoederen zoals voedsel, en die cocktail maakt het hedendaagse Polen een land waarin het voor de meerderheid comfortabel, veilig en goed leven is. En dat vinden de Oekraïners ook. Het Poolse minimumloon is vier keer hoger dan in hun thuisland. De Poolse taal is verwant aan het Oekraïens en dus vrij vlot onder de knie te krijgen, in vergelijking met taalbrekers zoals Hongaars of Roemeens, twee andere buurlanden van Oekraïne. Veel Poolse gerechten smaken bijna identiek zoals in Kiev, aan de heftige winters en warme zomers zijn de Oekraïners ook gewend.

In de tijden van de politieke en economische transformatie na de val van het communisme, begin jaren 1990, stonden Polen en Oekraïne ongeveer op hetzelfde niveau van ontwikkeling. De toetreding van Polen tot de de NAVO in 1999 en 5 jaar later tot de Europese Unie gaven mijn land mogelijkheden en de instrumenten die Oekraïne niet heeft gekregen. Plots stond Warschau veel verder van Kiev af en bleek Polen naar het westen opgeschoven. De economische ontwikkeling van Oekraïne is vertraagd, er kwamen ook politiek turbulente tijden. De bevolking daalde van 52 naar 48 miljoen en het bnp van het land daalde met 40% in vergelijking met het niveau van 1990.

EEN JOB IN ZEVEN DAGEN

Polen, zoals veel landen in Europa, kampt met vergrijzing. Veel vacatures geraken niet opgevuld. Samen met de gastvrije warmte waarmee de vluchtelingen worden opgevangen, spoort ook politieke en economische calculatie. Op dit moment weet niemand hoelang de oorlog en de ellende nog gaan duren. Geen hond die weet wanneer de Oekraïense vluchtelingen veilig naar huis kunnen terugkeren. Het is in elk geval is niet zo dat de Poolse regering de nieuwkomers zo snel mogelijk weg wil – wel integendeel. Op dit moment krijgt elke Oekraïense vluchteling in Polen een verblijfsvergunning voor 18 maanden. Er wordt aan hen het zogenaamde PESEL (rijksregisternummer) toegekend dat automatisch recht geeft op sociale zekerheid, gratis gezondheidszorg en onderwijs voor kinderen. Net als de Polen zelf, krijgen de Oekraïners 500 zloty (120 euro) per maand per kind, plus eenmalig 300 zloty (70 euro) voor schoolbenodigdheden. De vluchtelingen mogen legaal werken als loontrekkende of zelfstandige.

De Poolse lucht is nog zwanger van positiviteit en empathie vis-à-vis de Oekraïners.

Polen leren van de fouten die door het Westen in het verleden werden gemaakt wat de integratie van migranten betreft: ze worden hier niet naar opvangcentra gestuurd met een leefloon. Er wordt direct gekeken hoe ze actief ingezet kunnen worden in de maatschappij. Het duurt slechts 7 dagen om een Oekraïense burger tewerk te mogen stellen in een Pools bedrijf. Die flexibiliteit wordt door de vluchtelingen enorm op prijs gesteld. Waarschijnlijk zal de hoge arbeidsethiek van de Oekraïners een impact hebben op de arbeidsmarkt. Maar tot nu toe is er geen sprake van irritatie tegenover de Oekraïners. Niemand vindt dat ze 'Poolse jobs' inpikken. De werkloosheid is zo laag dat ze bijna overal welkom zijn. De Poolse lucht is nog zwanger van positiviteit en empathie vis-à-vis de Oekraïners.

KOFFIE, SOEP EN POLITIEK

Oekraïense vluchtelingen weten dat ze in Polen een stevig netwerk met landgenoten kunnen uitbouwen en dat ze op Poolse solidariteit mogen rekenen. De schaal van hulp is ongezien, net zoals het enthousiasme en engagement van de gewone burgers. Dat gaat samen met een anti-Russische stemming. Eén van de meest populaire gerechten in Polen, een soort ravioli, pierogi ruskie, is net van naam veranderd. De deegzakjes worden niet langer ruskie, maar Oekraïense of cottage genoemd. Er wordt opgeroepen tot boycot van de winkelketens die nog in Rusland actief zijn, bijvoorbeeld Leroy Merlin of Decathlon. Er komt ook veel concrete steun voor de Oekraïners. Tijdens online bankieren kan men onmiddellijk geld storten naar een ngo die hulp biedt aan oorlogsslachtoffers. In de warenhuizen staan containers waar je extra boodschappen zoals voedingsconserven en hygiënische artikelen kan deponeren. Die goederen gaan dan naar vluchtelingen. Burgers publiceren advertenties met adressen voor onderdak bij privégezinnen, er zijn collectieve kookacties, waar mensen soep maken voor de vluchtelingen, er zijn artistieke happenings om steun te betuigen en culturele evenementen voor kinderen. De blauw-gele nationale vlag van Oekraïne wappert in het straatbeeld en zelfs langs de snelweg.

Ikzelf naam deel aan een fijne bijeenkomst van Poolse en Oekraïense vrouwen. De meeting was gepland op vrijdagnamiddag om zo veel mogelijk deelnemers te lokken. De zaal zat vol, er was koffie en gebak en ook een vragenronde waarin elke vrouw kon zeggen wat ze nodig heeft en, omgekeerd, wat ze aanbiedt. Noem het evenement gerust een soort van talentenbeurs of semiprofessionele speed dating. Dit soort initiatieven wordt overal georganiseerd en helpt om de match tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt te maken.

Zo brengt de oorlog ook een verandering voor de Poolse ngo's en het middenveld. Hun actieve en creatieve reactie op de humanitaire crisis is zeer zichtbaar. Nog nooit in de huidige eeuw waren er zo veel vrijwilligers aangemeld. In alle leeftijdscategorieën, van grote steden tot kleine dorpen, overal zoeken Polen aansluiting bij organisaties die Oekraïne steunen. Er wordt ook een recordaantal stortingen en giften geregistreerd. De typische Pool van voor de oorlog was nogal wantrouwig tegenover vrijwilligheidswerk. Zeker de oudere generatie had nog een afkeer van het 'obligatoire vrijwilligerswerk' uit de communistische tijden. Dat sentiment is de jonge generatie volledig vreemd.

De scherpe kantjes van euroscepticisme en nationalisme bij Jaroslaw Kaczynski worden een beetje bijgeschaafd.

Ook de binnenlandse politiek in Polen verandert. De polarisatie van de maatschappij wordt kleiner, de destructieve politieke verdeeldheid tussen de aanhangers van de rechts-conservatieve regeringspartij PIS (Recht en Rechtvaardigheid) van Jaroslaw Kaczynski en de liberalen van KO (Burgercoalitie) van Donald Tusk spreken – zoals nooit voorheen – dezelfde anti-Russische taal. Dat werd zelfs opgemerkt door de internationale media. The New York Times publiceerde met zichtbare verrassing een stuk over het veranderende discours van Jaroslaw Kaczynski: de scherpe kantjes van euroscepticisme en nationalisme worden een beetje bijgeschaafd, aldus de krant. Poetins tirannie en gewelddadige oorlog smeedt in Polen verbondenheid en vrijheid. De moeilijke internationale situatie creëert voor de Poolse regering een kans om eindelijk de confronterende houding tegen de Europese instellingen te milderen.

EEN VAN DE BESTE LEGERS VAN EUROPA

In ongeziene snelheid en unanimiteit is een nieuwe wet voor Defensie in het parlement goedgekeurd. In een lijvige 450 pagina's wordt een nieuwe visie op de landsverdediging geborsteld. Daar komt ook boter bij de vis. De nieuwe wet legt de minimale jaarlijkse uitgaven voor defensie vast op 2,2% van het bnp in 2022, op te groeien tot minimaal 3% in 2023 en de daaropvolgende jaren. Dat ambitieuze plan moet elke agressor afschrikken en het Poolse leger tot één van de best uitgebouwde van de EU maken.

Ook in de media doet de terugkeer van oorlogsvrees en een aanhoudend onveiligheidsgevoel de ronde. Het is nu even gedaan – net zoals in de politiek – met de polarisatie. Alle grote kranten en tijdschriften, alle radio- en tv-zenders kijken met ontzetting naar Poetins barbarij. De media tonen zich openlijk solidair met Oekraïne. Ze tonen dat door banners op de websites of vlaggen in de achtergrond van het televisienieuws. En natuurlijk door een grote tv-show met artiesten uit Polen, Oekraïne en de internationale popmuziek.

Victor Hugo schreef ooit: 'Elke Europese oorlog is een burgeroorlog'. De Russische invasie van Oekraïne is pijnlijk en vernietigend voor het Europa dat we zo lang hebben gekend. Rusland staat op het punt om uit de diplomatieke kaart van ons continent te verdwijnen. Poetins oorlog brengt ook verschillende bedreigingen voor Polen en Europa met zich mee. Na de gouden tijd van solidariteit met de vluchtelingen, kan er angst en vermoeidheid komen. Stijgende prijzen voor brandstof en energie zouden tot inflatie en krimpende koopkracht kunnen leiden. Dat kan leiden tot haat tegenover de Oekraïense migranten, zeker als de conflictsituatie lang zou duren.

Maar als dat rampscenario geen waarheid wordt en Oekraïne de troepen van Poetin kan verjagen, kan het einde van de oorlog een buitengewone kans betekenen voor de Poolse economie en politiek. Er wordt nu al gedacht aan de mogelijke rol van Poolse bedrijven in de wederopbouw van het door de oorlog verwoeste buurland. Technologische en administratieve knowhow kan ook snel naar een nieuw Oekraïne worden geïmporteerd. Ook daar kan Polen een bevoorrechte rol spelen.

Na beëindiging van de oorlog zal Polen binnen de EU de politici en instellingen blijven herinneren aan Oekraïne en de wens van dat land om lid van de EU te worden. In die queeste vindt Oekraïne zeker een bevlogen advocaat in Polen. De sterke banden die in het oorlogsvuur worden gesmeed, zullen duurzaam blijken.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 4 (april), pagina 36 tot 40

• Polen
• oorlog
• Rusland
• Oekraïne

OEKRAÏNE

Naar een ander geopolitiek tijdperk?

David Criekemans

Waarom deze brutale oorlog tegen mijn land?

Dmytro Panchuk

De nefaste rol van de NAVO

Ludo De Brabander

Oorlog start niet met wapens

Katia Segers

Schoktherapie: van Pinochet tot Poetin?

Greg Van Elsen

Polen tussen (een beetje) vrees en (veel) hoop

Maja Wolny

Vluchtelingen die het (niet) verdienen

Sara Cosemans en Pascal Debruyne