‘Voor uw koopkracht. Voor uw gezondheid.’ Twee jaar geleden liep ik met die knalrode slogan voor het eerst mee in een 1 mei-optocht. Vandaag is koopkracht nog steeds het thema waarmee Vooruit naar de verkiezingen trekt. Koopkracht heeft tijdens de coronacrisis lang bovenaan de politieke barometers gedaan. Nu het enkel nipt voorbijgestoken wordt door migratie (22% vs. 20% in De Stemming, januari 2024), lijkt het nog steeds een goede strategie. Wat als … de drie grote problemen die mensen naar voren schuiven – migratie, koopkracht en politiek ongenoegen – allemaal met elkaar verbonden zijn?

IK BEN EEN KIND VAN HET POPULISME

Ik ben opgegroeid in een wereld van populisme. Als mijn eerste politieke herinneringen op Karrewiet de eerste zwarte Amerikaanse president, 541 dagen regeringsformatie en Elio Di Rupo’s reuzepanda’s waren, volgden meteen twee grote populistische kantelpunten: Brexit en Donald Trump. Daarover zijn inmiddels bibliotheken vol geschreven. Toch blijven voor mij veel vragen onbeantwoord, die mee mijn politieke drive vormen: waarom is populisme zo succesvol en waarom is de ontevredenheid zo groot? Daar een antwoord op bieden, is de opdracht voor iedereen die aan deze verkiezingen meedoet. En niet in het minst voor jongeren en progressieven.

Waarom is populisme zo succesvol en waarom is de ontevredenheid zo groot? Deze vragen vormen mee mijn politieke drive.

Het populisme zelf is alleszins veranderd. Op Zwarte Zondag in 1991 won Vlaams Blok 5% van de zetels in de Kamer. Dat is niets in vergelijking met de 12% zetels van vandaag, die na 9 juni nog eens kunnen verdubbelen. 33 jaar geleden waren dat vooral Antwerpse stemmen, vandaag geniet Vlaams Belang in heel Vlaanderen steun. Dat zijn geen deplorables maar heel normale mensen die voor hun stem uitkomen en die je tegenkomt op de voetbal of aan de toog. Het populisme van extreemrechts is normaal en wijdverspreid geworden. En vooral: het heeft een strategie bedacht om op de macht in te breken. In veel Europese landen is dit al de realiteit: we hebben nu een schaal van Nederland (normale omgang met en machtsdeelname van extreemrechts) tot Hongarije (een ingewortelde autocratisering door een populistische sterke man). Dat laatste is extreem beangstigend. Democratie-indexen rapporteren al een aantal jaren over een democratische trendbreuk, en ook Europa draagt bij aan dat cijfer. Populisme is van alle tijden, maar sinds de Tweede Wereldoorlog was het nog nooit in die mate verantwoordelijk voor democratische achteruitgang. Gelukkig is de cultuur van het cordon sanitaire in zowel Vlaanderen als Wallonië nog steeds bijzonder sterk. Tegelijk weten we dat sommige gemeenten wellicht niet bestuurd gaan kunnen worden zonder Vlaams Belang. Daarom is een tegenaanval – niet op de manier van de Mahdi’s, Franckens en De Blocks, die asiel voor eigen gewin dachten te gebruiken – zo belangrijk.

MERITOCRATIE ALS ‘FUCK YOU’

‘We were an empire, for fuck’s sake’, zegt een Brexit-stemmer in een iconische video. Het is waarschijnlijk één van de beste samenvattingen van het Brexit-sentiment, los van alle andere collectieve wijsheid. Het is dat gevoel van neergang dat mensen ook individueel voelen en waar populisten migranten als zondebokken voor aanduiden. Als er geen sprake is van objectieve verarming, dan op z’n minst van relatieve verarming. Terwijl een selecte groep die al rijk is en geluk heeft erop vooruit gaat en zich de voordelen van het systeem toe-eigent, blijft de rest achter.

Bij analyses van populisme wordt vaak gesproken over winnaars en verliezers, maar we vragen ons te weinig af waaróm mensen verliezen.

Bij analyses van populisme wordt vaak gesproken over winnaars en verliezers, maar we vragen ons te weinig af waaróm mensen verliezen. Alsof de verliezers een noodzakelijk bijproduct zijn, op wiens kap de anderen welvarend en gelukkig kunnen zijn? Denk aan de befaamde cartoon The Pyramid of Capitalist System. Er wordt dan gesproken over flankerende maatregelen en het begeleiden van de verliezers, maar dat is allemaal een probleem proberen oplossen zonder iets aan de oorzaken te doen. Het evenwicht in onze manier van welvaartcreatie is namelijk zoek: nieuwe welvaart in onze samenleving gaat disproportioneel naar een kleine groep. De pre-verdeling zit scheef.

Politicoloog Michael Sandel stelt in The Tiranny of Merit (2020) de vraag: als we zogezegd vrij en gelijk geboren worden en ons beloofd wordt dat we mits hard werken kunnen bereiken wat we willen, is het dan onze eigen schuld als we bij de verliezers van het systeem terechtkomen? Of we dat nu willen of niet, die American Dream en harde veroordeling van verliezers worden elk moment gelegitimeerd door onze politici, media, populaire cultuur en marketing. Mensen die de eindjes aan elkaar moeten knopen, hebben weinig aan de boodschap van Alexander De Croo dat het ‘in België goed leven is’ of van N-VA die opkomt voor ‘de sparende en ondernemende Vlaming’. Op die manier is meritocratie een dikke ‘fuck you’ in hun gezicht.

Hoe meer we herhalen dat Vlaams Belang een proteststem is, hoe meer mensen dat ook ter harte gaan nemen en hun ‘fuck you’ via Vlaams Belang duidelijk gaan maken.

Hoe meer we herhalen dat Vlaams Belang een proteststem is, hoe meer mensen dat ook ter harte gaan nemen en hun ‘fuck you’ via Vlaams Belang duidelijk gaan maken. Want de cijfers liegen niet: de meeste Vlaams Belang-kiezers steunen openlijk racisme helemaal niet. Wel komen als meeste van alle partijen 30% van hun kiezers moeilijk rond; daarna volgen in De Stemming PVDA en Vooruit op een gelijke 24%. Het is duidelijk dat mensen die het economisch moeilijk hebben en hun stem nu aan de twee populistische partijen geven, ooit het kiespubliek van de socialisten waren. We moeten daarbij niet vergeten dat de socialisten van de Belgische Werkliedenpartij in de 19^e en begin 20^e eeuw ook ooit populisten en outsiders waren die probeerden in te breken in de macht en hun stemmen in de sloppenwijken gingen halen. Als we tegen de mensen zeggen dat Vlaams Belang slecht is en dat ze er niet op mogen stemmen, geven we te weinig een positief alternatief. Het zijn niet de populisten, en ook niet N-VA of Open VLD, die het leven van de gewone mensen beter zullen maken, maar wel een constructieve linkse partij die de economie wil doen werken voor iedereen. Daarom ligt de bal in het kamp van socialisten om de strijd met populisten aan te gaan en mensen weer een horizon van hoop te geven.

IT’S THE ECONOMY, STUPID

De onofficiële slogan van Bill Clintons presidentscampagne – It’s the economy, stupid – wordt wat cliché om te gebruiken, maar ik blijf de boodschap zo eenvoudig en fundamenteel vinden. Van mij zou het de slogan van Vooruit mogen zijn, als het al niet hetzelfde betekent als ‘Voor uw koopkracht’. Bij Bill Clinton ging het over het wegstemmen van George H.W. Bush omwille van een recessie, bij ons gaat het over iets fundamenteler.

Ik heb het over wat links kan doen: het sociale contract tussen overheid, werkgevers en werknemers herstellen.

Onze politiek wordt weggestemd omdat de klassieke partijen niet meer lijken te presteren. Hoewel wij ons niet in een recessie bevinden, is 1% groei nu ook niet meteen goed presteren. En we weten al lang dat niet iedereen in de voordelen van die groei deelt. Er is geen outputlegitimiteit meer. Begrijp me niet verkeerd, het is gemakkelijk om mee te gaan in de kritiek van elke matige politicoloog-commentator die vanaf de zijlijn weinig constructief staat te toeteren. Ik heb het over wat links kan doen: het sociale contract tussen overheid, werkgevers en werknemers herstellen. Zoals het in de jaren 1950 en 1960 was, waarbij we de voordelen van onze economische groei over iedereen verdelen in plaats van bovenaan te concentreren. Dat iedereen kan mee genieten van de groei, is geen onredelijke vraag maar een basisprincipe van rechtvaardigheid.

Financial Times-commentator, Martin Wolf, geeft in The Crisis of Democratic Capitalism (2023) een synthese van hoe in de laatste decennia in het Westen reële groei, loonstijgingen en herverdeling zijn gekrompen. Ten bate van een handvol hypersuccesvollen worden aandeelhouderwinsten op korte termijn gemaximaliseerd, worden schijnwinsten geboekt in verzekeringen en banken, wordt de overheid haar rol om te investeren uitgehold, en wordt de volgende economische crisis alweer gekweekt. Het gevolg? De opmars van populisten die de democratie ondermijnen.

Paul Magnette benoemde als prioriteit voor de verkiezingen om de laagste lonen te verhogen. Dat lijkt me te mager.

Paul Magnette benoemde in De Afspraak Op Vrijdag (16 maart) als prioriteit voor de verkiezingen om de laagste lonen te verhogen. Dat lijkt me te mager. Om de massale ontevredenheid te stoppen, om de stilstand in politiek te doorbreken, is het nodig dat socialisten het stuur van de economie in handen nemen en voor breed gedeelde vooruitgang zorgen. Niet een paar tientallen euro’s hier en daar erbij, maar regelrechte koopkrachtverhoging met een economie die buldert. Het omgekeerde van het besparingsplan dat Open Vld trots maar compleet misplaats voorstelde; het zou nog maar eens voor een populistische opmars zorgen.

Een duurzame groeiende economie vereist langetermijninvesteringen van de overheid op grote schaal en eindelijk een degelijk herverdelingsplan met eerlijke belastingen. Er is geen wondermiddel voor een groeiende economie, maar het betekent wel opnieuw de plaats van de overheid in de economie opeisen die mensen niet in de kou laat staan. Pas dan hebben mensen geen reden meer om op populisten te stemmen. Pas dan is de democratie beschermd, en pas dan hebben we plaats om het positieve verhaal van migratie te vertellen wanneer geen zondebok meer nodig is. Daarom is koopkracht meer dan een slogan.

• Vlaams Belang
• Vooruit
• koopkracht
• column