De lezers van Samenleving & Politiek moeten waarschijnlijk niet overtuigd worden van het belang van het erkennen van je eigen privileges. Stilstaan bij de voorrechten die je opleidingsniveau, etniciteit, beroep, inkomen, gezondheid, gender of sociale klassenafkomst met zich meebrengen, scherpt je observatievermogen van sociale ongelijkheden aan. Bovendien merk ik hoe zulk inzicht vaak gepaard gaat met een groeiend gevoel van verantwoordelijkheid en de wil om actief bij te dragen aan meer rechtvaardigheid en inclusie.

Ik schrijf vandaag natuurlijk geen pleidooi tegen het leren over je eigen privileges, integendeel. Daar hebben we nog veel werk. Ik wil me wél verzetten tegen de manier waarop zo'n erkenning nog te vaak samengaat met wij-zijbeelden die de aandacht afleiden van de manier waarop zowel veel geprivilegieerden als de rest, samen, te winnen hebben bij sociale vooruitgang. Het is niet omdat je bevoorrecht bent dat je niet verarmd wordt door dezelfde dynamieken die uitsluiten, zij het in verschillende mate. Ik ben geprivilegieerd, dus ik voer een sociale strijd uit naastenliefde of liefdadigheid? Dat is een onopgemerkt wij-zijdenken. Zo ontstaat een scheiding die bijna onzichtbaar is: zij zijn de 'slachtoffers'. Wij? Wij staan erbuiten? Veilig, ongemakkelijk soms, maar vooral ongrijpbaar voor de ellende die 'hen' raakt. Het is slechts schijn.

Ik ben geprivilegieerd, dus ik voer een sociale strijd uit naastenliefde of liefdadigheid? Dat is een onopgemerkt wij-zijdenken.

Het risico is dat we te ver meegaan in de status quo wanneer we het leven van 'de geprivilegieerden' als het doel zien, en zo uit het oog verliezen hoe sociale vooruitgang juist gezamenlijk van belang is. In een West-Europese samenleving als de onze behoort ongeveer de helft van de bevolking tot de middenklasse. Ongeveer een derde is hoogopgeleid, en bij jongere generaties loopt dat zelfs op tot de helft Deze groepen genieten van belangrijke privileges. Juist daarom is het van groot politiek belang dat we niet alleen inzicht ontwikkelen in onze eigen positie, maar ook in de manier waarop ons leven wordt gevormd én begrensd door dezelfde maatschappelijke dynamieken die privileges mogelijk maken. Alleen zo kunnen zij zich een wereld voorstellen die niet enkel rechtvaardiger is, maar ook bevrijdender en menselijker voor henzelf.

Even wat concreter. Voor iemand uit de vermogende middenklasse is het vandaag (door opvallend veel reclame van banken) verleidelijk om mee te spelen op de beurs. Je kunt denken: ik weet niet of dat helemaal eerlijk is, het vergroot allicht de vermogensongelijkheid, maar het is wel in mijn persoonlijk voordeel. Think again! Ik krijg de indruk dat we vaak onderschatten hoe verweven ons samenleven is, en hoe groeiende ongelijkheden uiteindelijk iedereens leven sterk beïnvloeden of zelfs verarmen. Bijvoorbeeld, groeiende ongelijkheid verzwakt onze democratieën, ondermijnt maatschappelijke weefsels en is ziekmakend voor iedereen. De politieke inmenging van de allergrootste vermogens neemt erg toe, tegenwoordig in de VS op een buitengewoon transparante manier.

We onderschatten hoe verweven ons samenleven is, en hoe groeiende ongelijkheden iedereens leven sterk beïnvloeden of zelfs verarmen.

De sociologen Jonathan Mijs en Adaner Usmani tonen aan dat residentiële en sociale segregatie, die samengaan met toenemende sociale ongelijkheid, onze kennis van elkaar en van het samenleven sterk beperkt. In meer ongelijke samenlevingen onderschatten mensen vaker de grootte van de economische en raciale ongelijkheden, onderschatten ze vaker het belang van de positie van je wieg en overschatten ze het belang van individuele vaardigheden. In landen met een hogere inkomensongelijkheid blijkt bovendien dat niet alleen de armen, maar ook de (hogere) middenklasse een slechtere gezondheid hebben. Ongelijkheid schaadt dus iedereen, zij het op verschillende manieren.

Dat spanningsveld zien we niet alleen in abstracte discussies over ongelijkheid. Denk aan de recente aandacht voor diversiteit in onze secundaire scholen. We weten dat het je erg helpt op school gesteund te worden door vrienden wiens ouders lang naar school zijn geweest. Maar dat betekent niet grotere diversiteit in onze scholen énkel ten goede komt aan kinderen wiens ouders kort naar school zijn geweest. Zulke diversiteit op school, en een schoolklimaat dat diversiteit centraal zet, betekent natuurlijk een reële rijkdom voor alle kinderen, ongeacht afkomst. Met andere woorden, velen die eigenlijk thuishoren bij de relatief dominante groepen van onze samenleving, hebben in absolute zin te winnen bij systeemveranderingen.

Velen die eigenlijk bij de relatief dominante groepen van onze samenleving thuishoren, hebben te winnen bij systeemveranderingen.

In Witte orde. Over ras, klasse en identiteit (2024) maakt Sibo Kanobana duidelijk hoe een discours rond privileges zich vooral richt op wie bevoorrecht is en wie niet. Daarbij dreigt de nadruk te liggen op individuele gevolgen in plaats van op collectieve, historisch gewortelde oorzaken. Zo'n individualiserend discours loopt het risico dat de noodzaak van politieke en economische maatregelen om voorrechten daadwerkelijk aan te pakken onderbelicht blijft.

Bovendien wil ik kort aanstippen hoe zulke wij-zijbeelden een ander risico met zich meebrengen: ze kunnen onbedoeld het deficit-denken over (en bij) diegenen zonder zulke relatieve privileges versterken. Daarmee bedoel ik: als de nadruk te sterk ligt op de privileges van de ene groep en het gebrek of de uitsluiting van de andere groep, kan dit over (en bij) de uitgeslotenen een gevoel oproepen van tekortschieten, minderwaardigheid of machteloosheid. Een reëel gevaar is dat hun perspectief en mogelijkheden gereduceerd worden tot wat zij niet hebben of niet kunnen, terwijl het gezamenlijke belang bij sociale vooruitgang naar de achtergrond verdwijnt. Ik denk dat zichtbaarheid geven aan deze wij-zijbeelden kan helpen tegen het deficit-denken dat te vaak gepaard gaat met inzichten over sociale uitsluiting.

• column
• privilege
• ongelijkheid